Σαν σήμερα πριν από έναν αιώνα, στις 6 Σεπτεμβρίου 1923, ο Νομάρχης Κέρκυρας και μετέπειτα πολιτικός «αστέρας» Πέτρος Ευριπαίος υπέβαλε επίσημη έκθεση εννέα σελίδων στον ανερχόμενο στο πολιτικό στερέωμα της χώρας υπουργό Εσωτερικών Γεώργιο Παπανδρέου, για τα καταστροφικά γεγονότα της 31ης Αυγούστου 1923 στο νησί. Ήταν έξι ημέρες μετά τον φονικό βομβαρδισμό και την κατάληψη της Κέρκυρας από την πολεμική αρμάδα του Μουσολίνι.
Τρεις ημέρες νωρίτερα, στις 3 Σεπτεμβρίου, ο νομάρχης είχε πάρει μέρος σε έκτακτη συνεδρίαση του υπουργικού συμβουλίου στην Αθήνα, όπου του είχε επιτραπεί να μεταβεί από την Κέρκυρα. Έφτασε στον Πειραιά με το ελληνικό επιβατικό πλοίο «Ισμήνη», μαζί με άλλους που επίσης απελαύνονταν από το νησί, καθώς και με άλλους ταξιδιώτες και μέλη διεθνών ανθρωπιστικών αποστολών περίθαλψης προσφύγων της Μικρασιατικής καταστροφής.
Ανάμεσα σ' εκείνους τους επιβάτες ήταν και ένας αξιωματούχος διεθνών οργανισμών περίθαλψης προσφύγων, που - όπως και άλλοι - δεν συμμεριζόταν καθόλου τη φιλολογία περί ιταλικού «αιφνιδιασμού». Τον έλεγαν Adam Fernie.
Η Κέρκυρα βοούσε για τα εγκλήματα των Ιταλών. Θρηνούσε ακόμα τα θύματα του βομβαρδισμού του γεμάτου χιλιάδες πρόσφυγες Παλαιού Φρουρίου, όπου τη λευκή σημαία των απογευματινών ωρών της 31ης Αυγούστου είχε διαδεχθεί πια η ιταλική. Η φασιστική στρατιωτική δύναμη εισβολής επιδιδόταν σε τρομοκρατικό όργιο, για την τιθάσευση και την καταστολή των λαϊκών αντιδράσεων.
Ένα αναπάντητο μέχρι σήμερα ερώτημα, που με διπλωματικό τρόπο - εν μέσω κρατικής λογοκρισίας - είχε θέσει για μία και μοναδική φορά την επαύριο του βομβαρδισμού η αθηναϊκή εφημερίδα «Καθημερινή», βασάνιζε για καιρό την Κέρκυρα.
Πώς και γιατί ο ιταλικός φασισμός μπόρεσε να κάνει όσα έκανε χωρίς να ηχήσει ένας συναγερμός κινδύνου και πολιτικής προστασίας, αν όχι παντού, έστω στο Παλαιό Φρούριο, όπου συνέχιζαν αμέριμνοι τη χαμοζωή τους, σε καραντίνα σχεδόν, χιλιάδες «ανεπιθύμητοι» από την εγχώρια κυρίαρχη τάξη πρόσφυγες και προσφυγόπουλα, ενώ η ιταλική πολεμική αρμάδα είχε εμφανώς στρέψει καταπάνω του τα όπλα της;
Γιατί και πώς έμειναν καθησυχασμένοι και δεν προστατεύτηκαν στοιχειωδώς ή δεν απομακρύνθηκαν;
Πώς εκατοντάδες Κερκυραίοι κάθε ηλικίας συνέχιζαν να κάνουν βόλτες ή να κολυμπούν αμέριμνοι στις ακτές του Φρουρίου και στις κοντινές στα Μουράγια μέχρι το λιμάνι;
Γιατί ο λαός του νησιού καθησυχαζόταν ωσάν να έπρεπε να αποδεχθεί άνευ αντιδράσεων τα γεγονότα ή και να χρησιμοποιούνταν εν αγνοία του ως ασπίδα - βορά για τα κανόνια του Μουσολίνι, μένοντας τελείως ανενημέρωτος για τον κίνδυνο που τον απειλούσε;
Είναι ποτέ δυνατόν μια ολόκληρη πολεμική αρμάδα να διασχίζει επί μίαν ώρα τις ακτές ενός νησιού και ντάλα μεσημέρι Αυγούστου να παρατάσσεται σε πολεμική διάταξη στο λιμάνι της πόλης του, αλλά ο νομάρχης του να μην έχει «πάρει χαμπάρι» και να συνεχίζει να αναπαύεται στα ιδιαίτερα διαμερίσματα της Νομαρχίας που χρησιμοποιούνταν και ως σπίτι του εκάστοτε νομάρχη, δίπλα στο λιμάνι;
Η «Καθημερινή» της 1ης Σεπτεμβρίου, η οποία απέδιδε στον νομάρχη πως «ειδοποιηθείς ότι η αποβίβασις του στρατού θα εγίνετο υπό τα πυρά των πυροβόλων των πολεμικών πλοίων» ανέμενε οδηγίες από την Αθήνα, έθεσε ζήτημα, αποδίδοντας εμμέσως σ' εκείνον, εξ ονόματος της ίδιας της κυβέρνησης, πιθανές ευθύνες ενδεχόμενης πλημμελούς αντίδρασης, ως εξής: «Κατά τας πληροφορίας της Κυβερνήσεως, ο κανονιοβολισμός του φρουρίου της Κερκύρας οφείλεται εις το γεγονός ότι ο Νομάρχης Κερκύρας δεν έσπευσε να δώση διαταγάς όπως υποσταλή η επί του φρουρίου τούτου ελληνική σημαία, ανυψουμένης ιταλικής τοιαύτης, συμφώνως προς ένα εκ των όρων του Ιταλού ναυάρχου (...) Πριν ο κ. Νομάρχης λάβη τας αιτηθείσας οδηγίας, ήρξατο η αποβίβασις του ιταλικού στρατού».
Μια αόριστη μομφή ήταν σαφής. Κάτι, απροσδιόριστο ας πούμε, ίσως είχε πάει στραβά, διευκολύνοντας την ιταλική βαρβαρότητα. Σύμφωνα με την κυβέρνηση, ο νομάρχης «δεν έσπευσε» να πράξει κάτι που υποτίθεται πως όφειλε, αν και η διατύπωση άφηνε περιθώρια πολλών ερμηνειών, ακόμη και ως προς το ενδεχόμενο η στάση του να ήταν, απλώς, αποτέλεσμα πολιτικής γενναιότητας και άρνησης να δηλώσει κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες παράδοση της νήσου. Ωστόσο, εκείνος ήταν που, διαρκούντος του βομβαρδισμού, διέταξε την ύψωση λευκής σημαίας στο βομβαρδιζόμενο Παλαιό Φρούριο.
Ο τότε αξιωματικός Ευστάθιος Αγάθος καταχώρησε το 1924, στο βιβλίο του «Οι Ιταλοί εν Κερκύρα», σχετική έκθεση του Πέτρου Ευριπαίου προς την κυβέρνηση. Δεν τη σχολίασε. Αντιμετώπισε όμως σε άλλα σημεία του βιβλίου του κριτικά, με διφορούμενο τρόπο, κάποιες πλευρές εκείνης της έκθεσης, που έως τώρα δεν έχει δει το φως της δημοσιότητας ως αυτούσια και επίσημη, αδιαμφισβήτητα γνήσια απεικόνιση και επιβεβαίωσή της. Η έκθεση που δημοσίευσε ο Αγάθος και στην οποία παρέπεμπαν επόμενοι συγγραφείς και αναλυτές δεν ήταν γνήσιο αντίγραφο ή είχε υποστεί επιλεκτικές περικοπές, με απάλειψη στοιχείων και ονομάτων. Έτσι, στην έκθεση που δημοσίευσε είχε «κοπεί» το όνομα του ίδιου του επικεφαλής ουσιαστικά του κράτους, στρατηγού Νικόλαου Πλαστήρα, προς τον οποίο ο νομάρχης, όπως ισχυριζόταν τουλάχιστον, είχε απευθυνθεί τηλεγραφικώς.
Ήταν εκείνη η έκθεση αναμφίβολα – ακολουθεί ολόκληρο πλήρες και γνήσιο αντίγραφό της όπως σώζεται στα Γενικά Αρχεία του Κράτους (ΓΑΚ) με τον κωδικό Αρχείο PRIO28.24 Κ79ΙΑ ως «Αντίγραφο έκθεσης του Νομάρχη Κέρκυρας Π. Ευριπαίου προς το Υπουργείο Εσωτερικών "Περί της αιφνιδιαστικής καταλήψεως της νήσου Κερκύρας και του βομβαρδισμού της πόλεως υπό των Ιταλών"» και τέθηκε στη διάθεσή μας γι' αυτές τις γραμμές – ένα μνημείο πολιτικής υποκρισίας και συγκάλυψης ποικίλων ευθυνών, γενικότερων κυβερνητικών κυρίως, ενδεχομένως όμως και του ιδίου, στον βαθμό που κινήθηκε αυτοβούλως και όντως δεν είχε λάβει εντολές συγκεκριμένων χειρισμών που απέκρυπτε. Με συγκεχυμένες αλήθειες και αποσιώπηση στοιχείων και δεδομένων, η έκθεση υπηρετούσε παραπλανητικούς σκοπούς και αλλοίωνε μια ζοφερή πραγματικότητα που βίωσε ο λαός της Κέρκυρας, από τις πρώτες ίσαμε τις τελευταίες λέξεις της. Ήταν, κατά κάποιον τρόπο, μια «απολογία» του.
Ας τη δούμε σελίδα - σελίδα, σχολιάζοντας συγχρόνως ορισμένα κρίσιμα στοιχεία της:
Εν Αθήναις τη 6 / 9 / 1923
Προς
το επί των Εσωτερικών Υπουργείον
«Περί της αιφνιδιαστικής καταλήψεως
της νήσου Κερκύρας
και του βομβαρδισμού της πόλεως»
Κύριε Υπουργέ,
Απελαθείς παρά των Ιταλών εκ Κερκύρας έχω την τιμήν να σας ανακοινώσω τα ακόλουθα:
Την 11 και ημίσειαν της 31 Αυγούστου τρέχοντος έτους ο λιμενάρχης Κερκύρας μου ετηλεφώνησεν, ότι άνωθεν της πόλεως Κερκύρας διήρχετο Ιταλικόν πηδαλιουχούμενον με κατεύθυνσιν νοτιοανατολικήν.
Το γεγονός αυτό διεπίστωσα αυτοπροσώπως και έσπευσα να τηλεγραφήσω προς τον Αρχηγόν της Επαναστάσεως κ. Ν. Πλαστήραν.
Το τηλεγράφημα επεδόθη την 12 μεσημβρινήν της ιδίας ημέρας.
Την 3ην μ.μ. της ιδίας ημέρας μοι ανηγγέλθη παρά του κλητήρος της Νομαρχίας εις το ιδιαίτερον διαμέρισμά μου, το οποίον ευρίσκεται άνωθεν της Νομαρχίας (σ.σ. του ιστορικού κτιρίου όπου γεννήθηκε ο Ιωάννης Καποδίστριας επί της σημερινής οδού Καποδιστρίου λίγο πριν από τα Μουράγια και με θέα στη θάλασσα), ότι δύο Αξιωματικοί εζήτουν να με ίδουν. Έσπευσα αμέσως να τους δεχθώ και τους ηρώτησα ποίος ο σκοπός της επισκέψεώς των.
Οι ανωτέρω Αξιωματικοί μου εδήλωσαν ότι ήσαν ο Αρχηγός του Επιτελείου της Ιταλικής Ναυτικής Μοίρας Πλοίαρχος του Β. Ναυτικού κ. Αντώνιος Φωσκίνι και ο Υπασπιστής αυτού Υποπλοίαρχος Τζορντίνι. Μου επέδωκαν δε το συνημμένον υπ' αριθ. 420 της 31 Αυγούστου 1923 έγγραφον (σ.σ. το ήδη πολυδημοσιευμένο και γνωστό στο ευρύ κοινό), το οποίον απηυθύνετο προς τον Νομάρχην Κερκύρας, Ιταλιστί συντεταγμένον, και του οποίου ήρχισεν ο Αρχηγός του Επιτελείου να μου εξηγή το περιεχόμενον. Το έγγραφον αυτό υποβάλλω συνημμένως.
Ποιος «αιφνιδιασμός»;
Η «Καθημερινή» της 1ης Σεπτεμβρίου έγραψε ότι από τις εννιά το πρωί της 31ης Αυγούστου η Αθήνα - ενώ βέβαια από τις τριημέρου είχαν επιδοθεί στην κυβέρνηση απειλητικές διακοινώσεις της Ιταλίας για τη δολοφονία του Ιταλού στρατηγού Tellini στα ελληνοαλβανικά σύνορα με ταπεινωτικές αξιώσεις που δεν γίνονταν δεκτές στο σύνολό τους - βοούσε από πληροφορίες ότι ήδη ο ιταλικός στόλος διέσχιζε την απόσταση των 170 ναυτικών μιλίων από τον Τάραντα, κατευθυνόμενος στην Κέρκυρα, με επιθετικούς σκοπούς.
Ο ευρισκόμενος τότε στην Κέρκυρα Adam Fernie, διευθυντής της αγγλικής και ευρύτερα διεθνούς επιτροπής Περιθάλψεως Παίδων στην Εγγύς Ανατολή και στέλεχος δράσεων του αμερικανικού οργανισμού «Save the Children» στην Ελλάδα, στις 3 Σεπτεμβρίου αποκάλυψε σε δηλώσεις του, φτάνοντας από την Κέρκυρα στον Πειραιά, ότι προ δεκαπενθημέρου ιταλικό θωρηκτό κατέπλευσε στο λιμάνι της πόλης και είχε κάνει εργασίες βυθοσκόπησης στις ακτές του νησιού. Ανενόχλητοι, Ιταλοί αξιωματικοί διέσχιζαν όλη την ανατολική ακτή, φωτογραφίζοντάς την.
Δεν επρόκειτο μόνο περί αυτού.
Ο επίσης ευρισκόμενος στην Κέρκυρα για παρόμοιο λόγο Αμερικανός συνταγματάρχης Steve Low, ο οποίος έφτασε στον Πειραιά από την Κέρκυρα στις 4 Σεπτεμβρίου, «μάσησε» ακόμα λιγότερο τα λόγια του. Όπως τεκμηρίωσε ο Κερκυραίος γεωπολιτικός αναλυτής Μιλτιάδης Μπότσης σε βιβλίο του, ο Low αφηγήθηκε ότι τότε περίπου είχε φθάσει στην Κέρκυρα ιταλικό πολεμικό από το οποίο, μετά από σχετική άδεια που έδωσε ο νομάρχης, αποβιβάσθηκε πολυάριθμο άγημα με πολλούς αξιωματικούς. Οι Ιταλοί περιεργάσθηκαν τους στρατώνες και ήταν φανερό πως έκαναν αναγνώριση του εδάφους. Επίσης, προχώρησαν με αυτοκίνητα στο εσωτερικό του νησιού και εξέτασαν την κατάσταση των δημοσίων οδών, σαν να έκαναν τοπογραφικά σχέδια. Οι τοπικές αρχές συνέπραξαν σε όλα αυτά.
Ήταν η περίοδος που η ηγεσία της χώρας, πρωτοστατούντος του «φίλου» όπως έλεγε του Μουσολίνι υπουργού Εξωτερικών Απόστολου Αλεξανδρή, έδινε βάση σε παραπλανητικά λόγια του αρχηγού του ιταλικού φασισμού και τον θεωρούσε πιθανόν «σύμμαχο» και άξιο στενής συνεργασίας, καθώς μάλιστα η ηγεσία της πραγματικής τότε πολιτικής εξουσίας, ο επικεφαλής της στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής Νικόλαος Πλαστήρας, εκφραζόταν με ευνοϊκά λόγια - αν δεν ήταν και θαυμαστής κιόλας - του έργου του Μουσολίνι.
Παρά τις απειλητικές ιταλικές διακοινώσεις, ο λαός της Κέρκυρας, όπως και όλης της χώρας, καθησυχαζόταν πως ήταν απλώς λόγια οι απειλές του Μουσολίνι και πως επερχόταν διπλωματική διευθέτηση.
Προφανώς, αυτό έγινε και από τις τοπικές αρχές σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα στο νησί, ακόμη και όταν στις 3 το μεσημέρι ιταλική αρμάδα αποτελούμενη από περισσότερα από είκοσι πολεμικά πλοία έλαβε παράταξη μάχης απέναντι από τα φρούρια της πόλης. Αυτό είχε ήδη συμβεί την ώρα που ο νομάρχης, σύμφωνα με την έκθεση που υπέβαλε, αναπαυόταν στο διαμέρισμά του και ενημερώθηκε από... κλητήρα, όπως έγραψε, ότι κάποιοι άγνωστοι αξιωματικοί ήθελαν μεσημεριάτικα να τον δουν!
«Την τρίτην απογευματινήν (ώραν) ο (ιταλικός) στόλος συνέκειτο εκ δύο θωρηκτών, ενός επιδρόμου, πέντε αντιτορπιλλικών και ενός τορπιλλοβόλου μετά διαφόρων αεροπλάνων, (ενώ) απώτερον εις το πέλαγος εστάθμευαν άλλα σκάφη», είχε δηλώσει επί λέξει στις 3 Σεπτεμβρίου ο Steve Low, για το πότε συνέβη τι στην Κέρκυρα εκείνη την 31η Αυγούστου, ενώ ήδη από τις πρώτες ώρες είχε ενημερώσει τηλεγραφικά τους «Times» και άλλα βρετανικά έντυπα.
Αυτά πέραν άλλων συναφών στοιχείων που προϊδέαζαν σαφώς για ό,τι τραγικό συνέβη.
Ας συνεχίσουμε με την επόμενη σελίδα της αναφοράς του νομάρχη:
Προσποιούμενος, ότι δεν εννοώ την γλώσσαν παρεκάλεσα αυτούς εις γαλλικήν γλώσσαν, ότι θα έπρεπε να κληθή ο Πρόξενος της Ιταλίας εν Κερκύρα κ. Σκιλίνι δια να μου εξηγήση σαφέστερον το περιεχόμενον του εγγράφου εκείνου. Οι ανωτέρω Αξιωματικοί συγκατετέθησαν και με ηκολούθησαν εις το Γραφείον μου, οπόθεν έσπευσα να καλέσω τον ειρημένον Πρόξενον, συγχρόνως όμως εγώ εκάλεσα τον Φρούραρχον Κερκύρας Ταγματάρχην του Πεζικού κ. Παναγόπουλον, τον Διευθυντήν την Αστυνομίας των Πόλεων κ. Ι. Σπύρου, τον Διοικητήν της Χωροφυλακής Κερκύρας Μοίραρχον κ. Παπαστεργίου, τον Λιμενάρχην κ. Ανδριτσόπουλον και τον Δημαρχούντα Κερκύρας κ. Σ. Μανιαρίζην.
Εκ των ανωτέρω πρώτος έσπευσε να προσέλθη ο Πρόξενος της Ιταλίας κ. Σκιλίνι και μετ' αυτόν ο Διευθυντής της Αστυνομίας των Πόλεων κ. Σπύρου.
Εν τω μεταξύ εις τον λιμένα Κερκύρας είχε καταπλεύση πολυάριθμος Ιταλικός στόλος με τα τηλεβόλα εστραμμένα προς την πόλιν και εις παράταξιν μάχης.
Ο Πρόξενος της Ιταλίας κ. Σκιλίνι ανέλαβε να μου εξηγήση το περιεχόμενον του ανωτέρω εγγράφου.
Η πρώτη μου απάντησις προς τον Αρχηγόν του Επιτελείου ήτο ότι, στερούμαι οδηγιών εκ μέρους της Κυβερνήσεώς μου και ότι θα παρεκάλουν να μου χορηγήση προθεσμίαν τινα δια να επικοινωνήσω τηλεγραφικώς μετ' αυτής.
Ο ανωτέρω Αρχηγός του Επιτελείου εις απάντησιν της ζητηθείσης προθεσμίας μου απήντησεν, ότι όχι μόνον προθεσμίαν αρνείται να μου χορηγήση, αλλά μου απαγορεύη τελείως κάθε τηλεγραφικήν επικοινωνίαν. Διεμαρτυρήθην αμέσως προς τον τον Αρχηγόν του Επιτελείου της Ιταλικής Ναυτικής Μοίρας, είπων εις αυτόν, ότι εφ' όσον μου απαγορεύη την μετά της Κυβερνήσεώς μου τηλεγραφικήν επικοινωνίαν μού είναι αδύνατον να παραδώσω την πόλιν. Εν τω μεταξύ κατέφθασεν ο Φρούραρχος Κερκύρας Ταγματάρχης του Πεζικού κ. Παναγόπουλος, εις τον οποίον εξήγησα τι εζήτουν οι ανωτέρω αξιωματικοί και ποίος ο σκοπός του κατάπλου της Ιταλικής Μοίρας. Ο ανωτέρω Φρούραρχος απήντησε δι' εμού εις τους Ιταλούς αξιωματικούς τα όσα εδήλωσα και εγώ, δηλαδή ότι στερούμενος ανωτέρω διαταγών είναι υποχρεωμένος ως Έλλην στρατιώτης να αρνηθή την παράδοσιν της πόλεως, εφ' όσον δεν παρέχεται προθεσμία δια την μετά της Κυβερνήσεως τηλεγραφικήν επικοινωνίαν μας.
Τα τηλεγραφήματα και ο Μητροπολίτης Αθηναγόρας
Ο αθηναϊκός Τύπος ωστόσο δημοσίευσε έγκαιρη τηλεγραφική ενημέρωση της Αθήνας από την Κέρκυρα, αποδίδοντάς την στον ίδιο τον νομάρχη, παραθέτοντας επακριβώς το περιεχόμενό της, που αφορούσε την εμφάνιση του ιταλικού στόλου στην Κέρκυρα και την απειλή κατάληψης. Η Αθήνα ήταν ενημερωμένη.
Ο νομάρχης παρέλειπε από τα πρόσωπα που κάλεσε και προσήλθαν στο γραφείο του τον - εικονιζόμενο πιο πάνω, κατ' άλλους μαζί του και κατ' άλλους μαζί με τον αναμεμειγμένο με όλα αυτά πρόξενο της Γαλλίας στο νησί Παναγιώτη Γιωτόπουλο, σε φωτογραφία του 1923 - τότε Μητροπολίτη Κέρκυρας και μετέπειτα Οικουμενικό Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Αθηναγόρα. Την παράλειψη επισήμανε, μεταξύ άλλων, ο Κερκυραίος αξιωματικός Αγάθος στο βιβλίο του.
Για ποιον λόγο παραλείφθηκε τελείως από όλη την αναφορά το πρόσωπό του Αθηναγόρα τον μαθαίνουμε ίσως από λόγια που ευθέως απέδωσε στον ιεράρχη σε βιβλίο του για εκείνα τα γεγονότα ένας ιστορικός συγγραφέας και δημοσιογράφος που δεν κατηγορήθηκε ποτέ ότι «έβαλε στο στόμα» κάποιου λόγια που δεν είπε και ο οποίος, επιπλέον, έκρινε «άψογη» τη στάση του νομάρχη, θεωρώντας ότι ανταποκρινόταν σε «άνωθεν» οδηγίες, καθώς μάλιστα στο λιμάνι υπήρχε και ένα ελληνικό τορπιλλοβόλο. Έγραψε ο Σόλων Γρηγοριάδης ότι ο Αθηναγόρας είπε στον νομάρχη και τους άλλους τοπικούς αξιωματούχους, επί λέξει, με συγκατάβαση μάλλον του φρούραρχου: «Αφήστε με να κάνω συναγερμό του λαού». Ζήτησε, επιπλέον, να τεθεί επικεφαλής του. Τουλάχιστον να ειδοποιηθεί ο άοπλος λαός ότι θα τον χτυπήσουν!
Ο λόγος πάλι στον Πέτρο Ευριπαίο:
Επανειλημμέναι παρακλήσεις αμφοτέρων μας προς τον Αρχηγόν του Επιτελείου της Ναυτικής Μοίρας, περί διώρου προθεσμίας δια την τηλεγραφικήν επικοινωνίαν μετά της Κυβερνήσεώς μας απέβησαν άκαρποι.
Εν τω μεταξύ όμως εγώ είχον ζητήσει δια του Διευθυντού της Νομαρχίας κ. Π. Σταθακοπούλου τηλεγραφικήν επικοινωνίαν μετά του Αρχηγού της Επαναστάσεως και του Προέδρου της Κυβερνήσεως και δια να παρελκύω τον χρόνον μέχρις ου καταστή δυνατή αυτή, εζήτησα από τον ανωτέρω αρχηγόν του Επιτελείου της Ναυτικής Ιταλικής Μοίρας μικράν τινα προθεσμίαν δια να αποσυρθώ εις ιδιαιτέραν σύσκεψιν εις το Γραφείον μου μετά των άλλων αρχών.
Συγχρόνως έσπευσα να ειδοποιήσω τον κ. Πρόξενον της Αγγλίας εν Κερκύρα.
Ολιγόλεπτος προθεσμία μας παρεσχέθη τω όντι.
Εις την σύσκεψιν αυτήν έλαβον μέρος ο υποφαινόμενος Νομάρχης Κερκύρας, ο Φρούραρχος Ταγματάρχης του Πεζικού κ. Παναγόπουλος, ο Διευθυντής της Αστυνομίας των Πόλεων κ. Ι. Σπύρου, ο Λιμενάρχης Κερκύρας κ. Ανδριτσόπουλος, ο Διοικητής της Χωροφυλακής Μοίραρχος κ. Παπαστεργίου, ο Εισαγγελεύς των Πρωτοδικών κ. Παπαληγούρας και ο Δημαρχών Κερκύρας κ. Μανιαρίζης.
Ομόφωνον αποτέλεσμα της συσκέψεως αυτής υπήρξε να ζητηθή και πάλιν:
1) Ολίγη προθεσμία από τον Αρχηγόν του Επιτελείου δια να επικοινωνήσω τηλεγραφικώς μετά της Κυβερνήσεως·
2) Να μας διατυπώση τους όρους υπό τους οποίους εννοεί την παράδοσιν της πόλεως·
3) Να μας δηλώση οποίαν έκτασιν θα είχεν η κατάληψις αυτή, δηλαδή αν θα ήτο πολιτική ή στρατιωτική ή τι θα ήτο επί τέλους και
4) Εάν θα είχομεν αρνητικήν απάντησιν εις ταύτα, να του δηλώσω ότι, θα αντιτάξω άμυναν παθητικήν, εφ' όσον, στρατιωτικών δυνάμεων εστερείτο η Κέρκυρα.
Όντως, όπως απέδειξε ο αθηναϊκός Τύπος των επόμενων ημερών, είχε ειδοποιηθεί τηλεγραφικά για όλα αυτά η Αθήνα, πράγμα που ο νομάρχης δεν αναφέρει, ωσάν να μην συνέβη, να μην έγινε κατορθωτό.
Η ώρα ήτο πλέον 4 μ.μ. Το ανωτέρω ομόφωνον αποτέλεσμα διετύπωσεν ο υποφαινόμενος προς τον αρχηγόν του Επιτελείου και η απάντησις αυτού υπήρξε και πάλιν αρνητική, αποφεύγοντος μάλιστα επιμελώς να μου δηλώση τους όρους υπό τους οποίους θα εγένετο η κατάληψις της Κερκύρας.
Μου εδήλωσε μόνον ότι, εάν μέχρι της 5ης μ.μ. δεν υψωθή λευκή σημαία εις το Φρούριον Κερκύρας, η απόβασις των αγημάτων θα αρχίση. Σημείον δια την ύψωσιν λευκής σημαίας θα ήσαν τρεις κανονιοβολισμοί άσφαιροι. Η ώρα ήτο 4 1)4 μ.μ., οπότε εγερθείς να φύγη μας εδήλωσεν ότι, εάν μέχρι της 5 μ.μ. δεν υψώσω λευκήν σημαίαν και δεν υποστείλω την Ελληνικήν θα αρχίση η απόβασις.
Διεμαρτυρήθην και πάλιν εντόνως δια την τοιαύτην παρά τα Διεθνή Νόμιμα ενέργειαν της Ιταλίας, δια την καταπάτησιν της Διεθνούς Συνθήκης του 1864, δια της οποίας η Κέρκυρα είναι ουδετέρα, δηλώσας εις αυτόν προσέτι επί λέξει τα εξής: «Είπετε εις τον Ναύαρχον κ. Αρχηγέ του Επιτελείου, ότι τα φρούρια της Κερκύρας εις μεν το Παλαιόν έχουν εγκατασταθή περί τας 6 έως 7 χιλιάδες προσφύγων, ότι τούτο στερείται στρατιωτικών δυνάμεων και ότι η ελαχίστη φρουρά της Κερκύρας είναι εγκατεστημένη εις εν διαμέρισμα ενός των στρατώνων αυτού, ο οποίος επίσης κατέχεται από πρόσφυγας, ότι εντός του φρουρίου ευρίσκονται 350 περίπου ορφανά διατελούντα υπό την προστασίαν του Άγγλου Δημάρχου του Λονδίνου και ότι εντός του φρουρίου επίσης ευρίσκεται το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον με ασθενείς, εις δε το νέον Φρούριον ότι παραμένουν οικογένειαι τινες προσφύγων, κάτωθεν δε αυτού ευρίσκεται το οίκημα της Σχολής των μαθητών της Αστυνομίας των Πόλεων, η οποία διατελεί υπό Αγγλικήν οργάνωσιν και ότι εφ' όσον στερούμαι στρατιωτικών δυνάμεων θα υποκύψω εις την βίαν της Ιταλίας αντιτάσσων μόνον παθητικήν αντίστασιν.
Οι ανωτέρω Αξιωματικοί αναχωρούντες εκ του Νομαρχιακού Καταστήματος μου επέδωκαν και εν φύλλον χάρτου, εις το οποίον περιελαμβάνοντο οι όροι της παραδόσεως της Κερκύρας και το οποίον επίσης σας υποβάλλω συνημμένως (σ.σ. οι προ πολλού δημοσιευμένοι γνωστοί όροι των Ιταλών).
Αποδεχόμαστε πλήρως την αμφισβητούμενη τότε από τους Ιταλούς φασίστες σαφή ενημέρωσή τους από τον νομάρχη, περιττή μάλιστα αφού το γνώριζαν πολύ καλά πέραν των άλλων και από την αεροπορική κατόπτευση του χώρου, για το ότι στο Παλαιό Φρούριο κείτονταν χιλιάδες πρόσφυγες - που παρέμεναν ανενημέρωτοι για τον κίνδυνο που διέτρεχαν και που η έξοδός τους στην πόλη απαιτούσε ειδικές διαδικασίες και άδειες.
Ο νομάρχης στην έκθεσή του ουδεμία μνεία έκανε περί μέτρων ενημέρωσης ή προστασίας τους.
Συνέχιζε στην έκθεσή του:
Μετά την αναχώρησιν αυτών ελάβομεν γνώσιν των όρων της παραδόσεως και επειδή κατέστη αδύνατον να επικοινωνήσω τηλεγραφικώς μετά της Κυβερνήσεως παρ' όλην την καλήν προσπάθειαν του Διευθυντού του τηλεγραφείου Κερκύρας διέταξα τον Φρούραρχον να ετοιμάση την μικράν φρουράν του και να είναι έτοιμος προς αναχώρησιν δια να αποφύγη την αιχμαλωσίαν. Εις τας 5 παρά τέσσαρα λεπτά ερρίφθησαν τρεις άσφαιροι κανονιοβολισμοί και επειδή εις το φρούριον δεν υψώθη λευκή σημαία ήρχισεν εις τας 5 και 5' μ.μ. ο ένσφαιρος κανονιοβολισμός, ο οποίος εξηκολούθησε περί τα 20 λεπτά της ώρας. Εις το παλαιόν Φρούριον ερρίφθησαν περί τας εξ έως επτά βολιδοφόροι οβίδες, εις δε το νέον περί τας είκοσιν και πλέον, αι πλείσται των οποίων προσέπεσαν επί του κτιρίου της Αστυνομικής Σχολής, το οποίον υπέστη μεγάλας φθοράς.
Ερρίφθησαν εν όλω περί τους 30 - 35 ένσφαιροι κανονιοβολισμοί· εκ τούτων εις έπεσεν εντός της πόλεως παρά την συνοικίαν Αγίου Ρόκου, ένθα και το Δημοτικόν Θέατρον Κερκύρας εν τω μέσω της πλατείας.
Καθ' ην στιγμήν εξηκολούθει ο κανονιοβολισμός διέταξα τηλεφωνικώς τον Φρούραρχον να παραλάβη επειγόντως την μικράν φρουράν του και να τραπή εις το εσωτερικόν της Νήσου. Επειδή δε η Αστυνομική Αρχή και η Δημοτική τοιαύτη δια των οργάνων των με ειδοποίησεν ότι υπάρχουν θύματα μεταξύ των προσφύγων εκ του κανονιοβολισμού του Παλαιού Φρουρίου διέταξα να υψωθή λευκή Σημαία, βεβαιωθείς προηγουμένως ότι, η μεν φρουρά μετά του Φρουράρχου απήρχετο εις το εσωτερικόν, τα δε θύματα ήσαν πραγματικά.
Σημειώσατε ότι από της στιγμής της εμφανίσεως της ναυτικής μοίρας ουδείς πυροβολισμός ερρίφθη εκ μέρους είτε στρατιωτών, είτε αστυνομικών είτε και πολιτών, τουναντίον μάλιστα είχα διατάξει την Αστυνομίαν να μη γίνη ουδεμία αποδοκιμασία εκ μέρους των κατοίκων εναντίον των αποβιβασθησομένων ναυτικών αγημάτων και προς τούτο μάλιστα είχα διατάξει και την έκδοσιν ανακοινωθέντος εκ μέρους της Δημοτικής Αρχής βεβαιούσης τους κατοίκους ότι πρέπει να έχουν απόλυτον πεποίθησιν εις τας Ελληνικάς αρχάς των, πράγμα το οποίον και εγένετο.
Η μικρή φρουρά των 167 ανδρών είχε συγκεντρωθεί από νωρίς με συναγερμό, πράγμα που ο νομάρχης παραλείπει τελείως να αναφέρει. Ενώ ο λαός καθησυχαζόταν, με εντολή του φρούραρχου είχε κηρυχθεί στρατιωτικός συναγερμός. Ο Κερκυραίος στρατιώτης Άγις Στίνας έγραψε: «Μόλις είχα περάσει την πύλη του Φρουρίου, όταν οι σάλπιγγες σαλπίζουν συναγερμό τροχάδην και οι αξιωματικοί έξαλλοι μας φωνάζουν να πάρουμε τα όπλα μας και να εφοδιαστούμε με σφαίρες», καθώς τους έλεγαν πως υπήρχαν οδηγίες των αρχών στην Κέρκυρα και στην Αθήνα «σε καμιά περίπτωση να μην παραδοθεί από τις αρχές η νήσος». Αναχώρησαν συντεταγμένα για τα ενδότερα του νησιού με τον οπλισμό τους, ενώ είχε ξεκινήσει ο βομβαρδισμός. «Το σύνολο του ελληνικού στρατού (...) εγκατέλειψε το Φρούριο ενώ αυτό βομβαρδιζόταν και συντεταγμένο, με πλήρη εξάρτυση και με τα καζάνια προχωράει για την ύπαιθρο», έγραψε ο Στίνας.
Όσο για την τηλεγραφική επικοινωνία συνεχιζόταν κανονικά, καθώς οι Ιταλοί δεν την είχαν ακόμη «μπλοκάρει».
Ενώ συνεχιζόταν τα δολοφονικά πυρά των φασιστών, βομβαρδιζόμενοι πρόσφυγες μέσα σε χαώδεις συνθήκες έψαχναν πανί κατάλληλο να μοιάζει με λευκή σημαία.
Η ανακοίνωση που εκδόθηκε εν ονόματι του Δήμου Κέρκυρας περιλαμβάνεται σε βιβλίο της Μαρκησίας Τζιμοπούλου και έκανε λόγο καθησυχαστικά περί «επικειμένης προσωρινής καταλήψεως της πόλεως», μόνον, από τους Ιταλούς. Ζητούσε να μη δοθεί «αφορμή τινα προς διατάραξιν της» κατοχικής φυσικά νέας «τάξεως» και οι πανικόβλητοι πολίτες «γαλήνιοι και ψύχραιμοι να έχουν πεποίθησιν εις τας νομίμους Αρχάς του Κράτους», ενώ οι Ιταλοί άρχιζαν και τις συλλήψεις πολιτών, οπλιτών, ακόμη και νοσοκόμων, μεταφέροντάς τους στα πολεμικά πλοία, εκδιώκοντας συγχρόνως από το Παλαιό Φρούριο τους άστεγους πρόσφυγες.
Εις τας 5.20' μ. μ. προσήλθεν εις το γραφείον μου Ιταλός Υποπλοίαρχος επί κεφαλής 10-15 ναυτών και μου ανεκοίνωσεν ότι το Νομαρχιακόν Κατάστημα καταλαμβάνεται.
Ήρχισα εγώ αμέσως συντάσσων έγγραφον διαμαρτυρίαν, οπότε εις τας 6 περίπου προσήλθεν έτερος Υποπλοίαρχος επί κεφαλής 7-10 ναυτών με εφ' όπλου λόγχην και μου ανήγγειλε ότι ο Ναύαρχος με ζητεί.
Παραλαβών μετ' εμού τον Δημαρχούντα κ. Σ. Μανιαρίζην δια να μου χρησιμεύση ως διερμηνεύς ηκολούθησα τον ειρημένον Υποπλοίαρχον εν τω μέσω της κουστωδίας αυτής. Ωδηγήθην κατά πρώτον δια λέμβου εις το καταδρομικόν «Γουλιέλμο Πέπε», ένθα με περιέφερον επί του καταστρώματος από Αξιωματικόν εις υπαξιωματικόν και από υπαξιωματικόν εις ναύτην, όταν κατόπιν διαμαρτυρίας μου επεβιβάσθην και πάλιν με την αυτήν φρουράν και διεκπεραιώθην επί της Ναυαρχίδος «Καβούρ», ένθα και ο Ναύαρχος. Παρέμεινα επί τέταρτον της ώρας μετά του Δημαρχούντος κ. Μανιαρίζη έξωθεν του θαλάμου του, μετά την πάροδον του οποίου ωδηγήθην ενώπιον αυτού.
Αφού εδήλωσα εις αυτόν ότι είμαι ο Νομάρχης Κερκύρας, διεμαρτυρήθην εντόνως, 1ον δια την κατάληψιν της Κερκύρας, 2ον δια την καταπάτησιν της Διεθνούς Συνθήκης του 1864, 3ον δια τον βομβαρδισμόν της ανοχυρώτου πόλεως, 4ον δια τον άδικον φόνον των προσφύγων, προσθέσας ότι «Σας είχε καταστή γνωστόν, Κύριε Ναύαρχε, υπό του Αρχηγού του Επιτελείου σας ότι εις το φρούριον παρέμενον χιλιάδες προσφύγων και ότι αντίστασιν ενεργητικήν η Κέρκυρα δεν ηδύνατο να προβάλη εφ' όσον εστερείτο στρατιωτικών δυνάμεων». Διεμαρτυρήθην επίσης και δια την παρά πάντα διεθνή κανόνα σύλληψίν μου και δια την παρά πάντα ανθρώπινον νόμον διαπόμπευσίν μου.
Ο Ναύαρχος κ. Σολάρι μου απήντησεν ότι εγώ εκτελώ διαταγάς της Κυβερνήσεώς μου, αποφυγών επιμελώς να μου απαντήση δια ποίον λόγον εβομβάρδισε τα φρούρια και δια ποίον λόγον εφονεύθησαν τόσοι ατυχείς πρόσφυγες.
Ήτο η ώρα 7 εσπερινή περίπου, οπότε μου ανεκοίνωσε ότι ο μεν Δημαρχών Κερκύρας κ. Μανιαρίζης ηδύνατο να απέλθη, εμέ δε έθετε υπό κράτησιν και εξήλθε του θαλάμου του αφήσας με μόνον.
Ουδεμία περιγραφή για τις αφόρητες τρομοκρατικές συνθήκες που επικρατούσαν στην πόλη και στο λιμάνι τις ίδιες αυτές ώρες της σύλληψης και μεταφοράς του.
Συνέχιζε η έκθεση:
Την 7 και 30' επανήλθεν ο Ναύαρχος μετ' άλλων Αξιωματικών δια να δειπνήσουν εις ετοιμασθείσαν τράπεζαν εντός του θαλάμου ένθα εγώ παρέμενον. Με παρεκάλεσαν να παρακαθήσω και αρχικώς ηρνήθην δηλώσας ότι δεν έχω όρεξιν, τη επιμόνω όμως απαιτήσει των ηναγκάσθην να παρακαθήσω εις την τράπεζαν και περί την 8 1/2 μ.μ. μοι ανεκοίνωσεν, ότι οφείλω να μεταφερθώ εις το Δρήντνωτ «Σαν Τζόρτζο», ένθα και διεκπεραιώθην υπό συνοδείαν και πάλιν ναυτικής περιπόλου υπ' ένα Υπαξιωματικόν.
Κατά το διάστημα της παραμονής μου εις την Ναυαρχίδα ο Νομαρχών (σ.σ. Δημαρχών) κ. Μανιαρίζης επανήλθε μετά της συζύγου μου και μου έφερον τα απαραίτητα προς διανυκτέρευσιν, χωρίς να επιτρέψουν εις αυτούς να ανέλθουν επί του πλοίου.
Διεκπεραιωθείς εις το Σαν Τζόρτζο ενεκλείσθην εις θαλαμίσκον 2 τ. μέτρων. Εκλείσθη η θύρα και ετέθη έξωθι σκοπός με εφ' όπλου λόγχην. Την επομένην 1 Σ/βρίου τρέχοντος έτους περί ώραν 9 π.μ. εζήτησα να ίδω τον Αξιωματικόν της υπηρεσίας του πλοίου, προς τον οποίον διεμαρτυρήθην δια την τοιαύτην εγκάθειρξίν μου, τοσούτω μάλλον καθ' όσον ευρισκόμην επί Ιταλικού πλοίου, επί του οποίου ουδεμίαν επικοινωνίαν ηδυνάμην να έχω μετά των έξω αρχών.
Ο Αξιωματικός αυτός αναχωρήσας επανήλθε με τον ύπαρχον του πλοίου αντιπλοίαρχον, ο οποίος εις γλώσσαν ιταμώς αυστηράν μου εδήλωσεν ότι (είμαι) αιχμάλωτος πολέμου και διέταξε μόνον κατά την 11 1/3 π.μ. να εξέλθω επί του καταστρώματος με φρουρόν εφ' όπλου λόγχην, δια να αναπνεύσω ολίγον. Την 12 Αξιωματικός του πλοίου με ωδήγησε και πάλιν ένθα μου παρετέθη τροφή.
Την 4 μ.μ. παρεκάλεσα τον φρουρόν μου να καλέση και πάλιν τον Αξιωματικόν της υπηρεσίας από τον οποίον εζήτησα να παρουσιασθώ εις τον Ναύαρχον. Συνεννοηθείς ούτος μετά του Κυβερνήτου του πλοίου πλοιάρχου του Β. Ναυτικού κ. Νικολίνι μου απήντησεν ότι δεν δύναμαι να ίδω τον Ναύαρχον, αλλά μόνον δι' εγγράφου μου επιτρέπεται ν' αναφερθώ προς αυτόν, το οποίον ηναγκάσθην να πράξω. Διεμαρτυρήθην προς αυτόν εγγράφως δια τα πιεστικά μέτρα τα οποία εφηρμόζοντο εναντίον μου αξιώσας να μου δηλώση διατί κρατούμαι και υπό ποίαν ιδιότητα και αν σκοπή να με αφήση ελεύθερον και πότε.
Η διεκτραγώδηση της κατάστασης που αντιμετώπισε ο νομάρχης είναι δυσανάλογη ασφαλώς με όσα την ίδια χρονική περίοδο υφίστατο ο λαός.
Στα ιταλικά πλοία είχαν οδηγηθεί, σύμφωνα με τον Αγάθο, πενήντα περίπου συλληφθέντες.
Ήδη πριν από την 6η Σεπτεμβρίου, ημέρα σύνταξης της έκθεσης, η κυβέρνηση απαιτούσε από τον Τύπο «να πέσουν οι τόνοι», εντείνοντας και τη λογοκρισία.
Συνέχεια στην έκθεση, με την προτελευταία σελίδα της:
Την 6ην μ.μ. ο Ναύαρχος κ. Σολάρι μου απήντησε δια του Κυβερνήτου του πλοίου κ. Νικολίνι, ότι μου θέτει το δίλημμα να μεταβώ εις Ιταλίαν ή να εγκαταλείψω την Κέρκυραν κατευθυνόμενος εις την Ελλάδα. Απήντησα ότι επιθυμώ να αναχωρήσω δια την Ελλάδα και τον παρακαλώ να διατάξη τον απόπλουν του εν τω λιμένι της Κερκύρας κρατηθέντος Ελληνικού ατμοπλοίου «Ισμήνη», το οποίον, και διέταξε την επομένην να αποπλεύση κατά την 1 μ.μ.
Την 10ην μ.μ. μου ανήγγειλε Αξιωματικός του πλοίου ότι έπρεπε να διεκπεραιωθώ εις το έτερον Ντρήντρων «Σαν Μάρκο», όπου και πάλιν θα εκρατούμην. Συγχρόνως δε διέταξε και τον σκοπόν να αποσυρθή πλέον. Όντως την 10 1/2 μ.μ. μετεφέρθην εις το «Σαν Μάρκο» και εντός της λέμβου συνήντησα τον Διευθυντήν της Αστυνομίας των Πόλεων κ. Ι. Σπύρου, ο οποίος μου ανεκοίνωσε, ότι επίσης εκρατείτο εις το αυτό μετ' εμού πλοίον εν απομονώσει. Διεκπεραιωθείς αμφότεροι εις το «Σαν Μάρκο» παρεμείναμεν ολόκληρον την νύκτα, χαλαρωθέντων των περιοριστικών μέτρων.
Την επομένην περί την 11.30 π.μ. εξήλθομεν υπό συνοδείαν δύο Αξιωματικών δια να επικοινωνήσωμεν μετά των οικογενειών μας και παραλάβωμεν μεθ' ημών τα απολύτως αναγκαία.
Οι αξιωματικοί οι οποίοι μας συνώδευαν μας περιέμεναν εντός των οικιών μας. Και μετά παρέλευσιν ολιγωτέραν της ώρας ωδηγήθημεν επί του Ελληνικού ατμοπλοίου «Ισμήνη» υπό των ιδίων Αξιωματικών, οι οποίοι και παρέμειναν επί του πλοίου μέχρι του απόπλου του.
Το Ελληνικόν ατμόπλοιον συνωδεύθη υπό αντιτορπιλλικού μέχρι Παξών.
Η μοίρα του Ιταλικού Στόλου η καταπλεύσασα δια την κατάληψιν της Κερκύρας αποτελείται:
1) Εκ 6 Ντρήντων, «Καβούρ», «Σαν Τζόρτζο», «Τζούλιο Τσαίζαρ» και «Σαν Μάρκο»,
2) Ενός καταδρομικού «Γουλιέλμο Πέπε»,
3) Ενός μικροτέρου καταδρομικού,
4) Έξι αντιτορπιλικών,
5) Τεσσάρων τορπιλοβόλων,
6) Δύο υποβρυχίων και
7) Τεσσάρων υδροπλάνων.
Η ιταλική πολεμική δύναμη ήταν πολύ ισχυρότερη περιλαμβάνοντας τον κύριο όγκο του ιταλικού στόλου της Κεντρικής Μεσογείου και Αδριατικής, με 24 πολεμικά σκάφη και δύο υποβρύχια και επτά μεταγωγικά πλέον υδροπλάνων, πράγμα που ο νομάρχης δεν ήταν σε θέση να γνωρίζει επακριβώς υπό εκείνες τις συνθήκες τη συγκεκριμένη ημέρα.
Τριάντα δύο Κερκυραίοι οπλίτες διώχθηκαν από το νησί, τις 2 Σεπτεμβρίου, πιθανώς με το ίδιο πλοίο.
Ιδού και η στερνή, ένατη σελίδα της έκθεσής του:
Κατά το διάστημα της παραμονής μου εις την οικίαν μου επληροφορήθην εξ ασφαλούς πηγής ότι, τα εκ του βομβαρδισμού θύματα ανήρχοντο εις 16 νεκρούς, 30 τραυματίας και 2 ακρωτηριασμένους.
Οι 16 νεκροί ήσαν πάντες πρόσφυγες. Εξ αυτών δε 5 Αρμένιοι και 1 υπηρέτρια εκ Πατρών, οι λοιποί Έλληνες. Εκάλεσα συγχρόνως εις την οικίαν μου τους προϊσταμένους όλων των υπηρεσιών και συνέστησα εις αυτούς να παραμείνουν εξακολουθούντες τας εργασίας των και μόνον εις την βίαν να υποκύψουν.
Σημειώ ευχαρίστως ότι πάντες οι Έλληνες υπάλληλοι Κερκύρας επέδειξαν ψυχραιμίαν απόλυτον και ότι η τάξις ετηρήθη καθ' όλον το διάστημα μέχρις του απόπλου της «Ισμήνης».
Ιδιαιτέρως οφείλω να επαινέσω την ανδρικήν στάσιν του Φρουράρχου Κερκύρας Ταγματάρχου του πεζικού κ. Παναγοπούλου, ο οποίος εξήντλησε πάσας τας υπό της εθνικής τιμής και του στρατιωτικού του καθήκοντος απορρεούσας υποχρεώσεις.
Επαινώ ιδίως την ψυχραιμίαν του Διευθυντού της Αστυνομίας των Πόλεων κ. Ι. Σπύρου και την πολιτικήν σύνεσιν του Διευθυντού της Νομαρχίας κ. Π. Σταθακοπούλου.
Ο Νομάρχης Κερκύρας
Π. ΕΥΡΙΠΑΙΟΣ
Οι Ιταλοί του επέτρεψαν να δώσει οδηγίες σε όλους τους προϊσταμένους των νομαρχιακών υπηρεσιών. Έκρινε ότι «η τάξις ετηρήθη», ενώ όμως στη Νομαρχία είχε εγκατασταθεί το ιταλικό Αρχηγείο πολιτικής διοίκησης του νησιού. Η «πολιτική σύνεση», που προφανώς είχε συστήσει, δεν είναι άσχετη ίσως με το γεγονός ότι, σύμφωνα με τον Αγάθο, ανώτερο διοικητικό στέλεχος της Νομαρχίας είχε «ευχαριστήσει» τους Ιταλούς για όσα δήθεν «ευγενικά» διέπραξαν στο νησί, εξαίροντας μάλιστα το επίπεδο των «καλών σχέσεων» που υπήρχε ανάμεσα στις χώρες μας!
Ουδεμία αναφορά ή υπαινιγμός στην έκθεση του νομάρχη, μέχρι τέλους, για οδηγίες που έλαβε ή δεν έλαβε από την Αθήνα και για το γεγονός ότι ακόμη και περίπου μίαν ώρα μετά τον βομβαρδισμό το τηλεγραφείο της πόλης λειτουργούσε κανονικά, καθώς παρέμενε υπό ελληνικό έλεγχο. Έτσι άλλωστε ο Βρετανός ιατρός Κέννεντι μπόρεσε από την Κέρκυρα, όπου βρισκόταν, να ενημερώσει την Κοινωνία των Εθνών στη Γενεύη για την ανθρώπινη τραγωδία και την ιταλική βαρβαρότητα, πράγμα που ουδείς άλλος στην Αθήνα ή στην Κέρκυρα έπραξε τότε.
Πλήρης συγκάλυψη της κυβερνητικής ή και στρατιωτικής σιωπής και απουσίας οδηγιών είτε, βέβαια, απόκρυψή τους.
Πεποίθησή μας είναι, όσο και αν δεν μπορούμε να το αποδείξουμε, ότι ο νομάρχης Κέρκυρας έδρασε βάσει σαφών είτε ενδεχομένως και αντιφατικών οδηγιών της Αθήνας ή οπωσδήποτε με την αίσθηση ότι ανταποκρινόταν σε πρωθύστερες σχετικές οδηγίες, για το δέον γενέσθαι.
Δεν φώτισε την αλήθεια επ' αυτού ούτε ο νομικός - διεθνολόγος και συγγραφέας του πιο πρόσφατου βιβλίου για το θέμα Ιωάννης Παπαφλωράτος, μολονότι συγγενής και κάτοχος του προσωπικού αρχείου του τότε νομάρχη.
Ο αθηναϊκός Τύπος είχε δημοσιεύσει, ως δεδομένα, δύο τηλεγραφήματα που φέρεται να είχε λάβει από την Κέρκυρα η Αθήνα. Το φερόμενο ως πρώτο πληροφορούσε: «Ιταλικός στόλος κατέπλευσε αξιώσας παράδοσιν πόλεως εντός ημισείας ώρας. Μη δυνάμενος μέχρι τούδε να επικοινωνήσω μεθ' υμών και μη διαθέτων δύναμιν, ηναγκάσθην να λάβω πρωτοβουλίαν, αρνούμενος τυπικώς την παράδοσιν, να μη προβάλω αντίστασιν, συμφωνούντος και του φρουράρχου. Αναμένω διαταγάς». Το φερόμενο ως δεύτερο ανέφερε: «Όλως αιφνιδίως και αναιτίως, μολονότι ειδοποίησα υπευθύνως τον Ιταλόν στόλαρχον ότι δεν θα προβληθεί αντίστασις, ήρχισε βομβαρδισμός της πόλεως. Σφοδρά πυρά ολοκλήρου του στόλου. Βάλλονται ισχυρώς φρούρια και γύρω περιοχαί. Θωρηκτά συμμετέχουν δια βαρέων πυροβόλων των».
Ουδεμία σχετική μνεία έκανε ο νομάρχης στην έκθεσή του. Ούτε επιβεβαίωσε ούτε διέψευσε ποτέ τι ακριβώς έγινε.
Ο μύθος Γονατά κι ένα σημείωμα στο Αρχείο Πλαστήρα
Είναι δυνατόν η εξουσία της εποχής - εικονίζονται πιο πάνω δεξιά ο αρχηγός της στρατιωτικής Επαναστατικής Επιτροπής που ανέλαβε τα ηνία της χώρας μετά τη Μικρασιατική καταστροφή Νικόλαος Πλαστήρας και δίπλα του ο πρωθυπουργός Στυλιανός Γονατάς - να σιώπησε τελείως; Να άφησε την Κέρκυρα στο έλεος της τύχης;
Ο Γονατάς έπλασε, όπως είναι γνωστό, τον μύθο ότι μαζί με τον υπουργό Εξωτερικών Αλεξανδρή «πρόλαβε» στο επίσημο τηλεγραφείο της Αθήνας τον Πλαστήρα, την ώρα που εκείνος σκεπτικός έψαχνε τις λέξεις, ενώ είχε αρχίσει να υπαγορεύει στον τηλεγραφητή υπηρεσίας μήνυμα στην Κέρκυρα να αντισταθεί. Τον «έκοψαν στη μέση». Τον τράβηξαν να μιλήσουν και λίγο μετά έφυγαν, αφήνοντας το τηλεγράφημα ανολοκλήρωτο. Δεν διευκρίνισε ποτέ ο Γονατάς αν στάλθηκε κάποια άλλη οδηγία ή θεωρούσε επαρκείς προηγούμενες οδηγίες. Ούτε ο Πλαστήρας έλυσε ποτέ αυτό το μυστήριο.
Το μόνο που έχει εντοπιστεί μέχρι στιγμής επ' αυτών είναι το σημαντικό εύρημα του Παπαφλωράτου στο Αρχείο Πλαστήρα, με το αχρονολόγητο και ανυπόγραφο, φυλασσόμενο στο σχετικό αρχείο επιστολών του Πλαστήρα στα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, μονοσέλιδο κείμενο που απευθυνόταν στον νομάρχη Κέρκυρας. Το είχε συντάξει ο Πλαστήρας; Στάλθηκε στην Κέρκυρα και αν ναι πότε; Πριν από την 31η Αυγούστου ενόψει της διαγραφόμενης απειλής ή εκείνη την ημέρα; Τέθηκε προς έγκριση σε κάποιο πολιτικό ή στρατιωτικό Σώμα και απορρίφθηκε, ενώ είχαν αρχίσει βρετανικές και γαλλικές παραινέσεις υποταγής στους όρους του Μουσολίνι για αποδοχή «προσωρινής» μόνο κατοχής της Κέρκυρας και κυκλοφορούσαν αβάσιμες φήμες για συμφωνία προηγούμενης κυβέρνησης σε διευκόλυνση της Ιταλίας να δημιουργήσει «προγεφύρωμα» στην Κέρκυρα για ευρύτερους σκοπούς της; Γιατί ο Πλαστήρας το συμπεριέλαβε στο αρχείο του;
Να τι έλεγε:
Νομάρχην Κερκύρας
Φρούραρχον Κερκύρας
Κέρκυρα
Κατόπιν τηλ/μος υμών διατάσσομεν όπως αντιταχθή άμυνα κατά πάσης αποπείρας καταλήψεως ελλ. εδάφους Φρουρά δέον ποιήσηται χρήσιν όλων μέσων αμύνης προς περιφρούρησιν τιμής χώρας και να έχη υπ' όψιν ότι Ελλάς όσο μικρά και αν είναι γνωρίζει να υπερασπίζει τιμήν της όσον μεγάλοι και αν είναι οι επιχειρούντες προσβάλλουσι αυτή, όπως γνωρίζει επίσης και να πίπτει.
Λόγω ασάφειας της σχετικής αναφοράς το αναζητήσαμε και το παρουσιάζουμε, ως έχει, με την ευγενική άδεια των Ιστορικών Αρχείων του Μουσείου Μπενάκη που το έθεσαν στη διάθεσή μας γι' αυτές τις γραμμές - φέρει τον κωδικό Ι.Α.Μ.Μ Αρχείο Νικολάου Πλαστήρα, Αρ. Εισ. 229/φ.7. Όπως είναι φανερό, αναφέρει στοιχεία τηλεγραφικής διεύθυνσης ή αποστολής. Η σχετική έρευνά μας για τη διακρίβωση και τον χρονικό προσδιορισμό της αποστολής ή όχι συνεχίζεται.
Σίγουρα χρειάζεται περαιτέρω έρευνα, πριν οδηγηθούμε σε κάποιο συμπέρασμα. Η τότε εξουσία επέβαλε συσκότιση. Μένει πολλά να έλθουν στο φως.
Ο Αγάθος για τους πρόσφυγες
Ο αξιωματικός Αγάθος στο βιβλίο του το 1924 έθεσε προς συζήτηση από τότε, πολύ διακριτικά είναι αλήθεια, ζήτημα και όσον αφορά την έγνοια που υπήρξε ή όχι για τους χιλιάδες πρόσφυγες του Παλαιού Φρουρίου την ημέρα και τις ώρες του φασιστικού βομβαρδισμού.
Θεώρησε σκόπιμο, άγνωστο γιατί ακριβώς, να συμπεριλάβει στο βιβλίο διάλογο που είχε γι' αυτό το θέμα με τον Ιταλό φρούραρχο, μέσα στο φρούριο. Να τι έγραψε:
Ιταλοί καταθορυβηθέντες εκ του φόνου των προσφύγων εζήτουν πληροφορίας αν είχον ειδοποιηθή ότι το φρούριον θα εβομβαρδίζετο και διατί δεν ανεχώρησαν εκείθεν (...) Ο ταγματάρχης κ. Μπούζης μοι λέγει ότι πιέζεται υπό του (Ιταλού) Φρουράρχου δια τρίτην φοράν όπως συντάξη και υποβάλη αυτώ δήλωσιν πιστοποιούσαν ότι, αν ο Έλλην Φρούραρχος ειδοποείει ότι το φρούριον θα εβομβαρδίζετο, οι πρόσφυγες και λοιποί εν τω φρουρίω κατοικούντες θα ηδύναντο ή να απέλθωσιν ή να προφυλαχθώσιν εν αυτώ εις κατάλληλα προπετάσματα (...) Είπον εις τον (Ιταλό) διδάσκαλον αυτόν του πολιτισμού ότι ούτε ο χρόνος ο παρασχεθείς ήτο επαρκής ούτε η οχύρωσις του φρουρίου κατάλληλος και επαρκής δι' ασφαλή προκάλυψιν. Εις ταύτα ο Ιταλός Φρούραρχος μοι απήντησεν ότι, αν ο χρόνος δεν ήτο επαρκής όπως εκκενωθή το φρούριον, ήτο όμως, κατ' αυτόν, επαρκής χρόνος και τόπος προς προφύλαξιν· και ιδού, μοι λέγει δεικνύων μοι στοάς τινας και καταφύγια, πού ηδύναντο να προφυλαχθώσιν. Αντιπαρατηρώ ότι οι εν τω φρουρίω κατοικούντες υπερέβαινον τας πέντε χιλιάδας και ότι τα υποδεικνυόμενα όπως προφυλάξωσιν αυτούς μέρη είναι όχι μόνον υπό έποψιν χώρου αλλά και οχυρώσεως ακόμη ανεπαρκή όπως προστατεύσωσιν αποτελεσματικώς τους πρόσφυγας, δεδομένου δε, προσέθεσα, ότι η απόστασις εξ ης ο στόλος έβαλλεν ήτο τριακόσια μέτρα, η δε οχύρωσις του φρουρίου ότι δεν ανταποκρίνεται εις την σημερινήν αξίαν του οπλισμού των πλοίων, ουδείς λόγος δύναται να γίνη περί προφυλάξεως. Τουναντίον μάλιστα, είπον, εάν τα καταφύγια και γενικώς τα προπετάσματα, τα οποία μοι δεικνύετε, εχρησιμοποιούντο, ο δε στόλος έβαλλε δια πυροβόλων μεγάλου διαμετρήματος, θα εγίνοντο πρόξενοι έτι μεγαλυτέρων απωλειών, διότι θα είχομεν επί πλέον και τα τεμάχια των θρυμματιζομένων λίθων και λοιπών όγκων, οι οποίοι θα συνεπλήρουν, καθ' ον τρόπον γνωρίζετε, το έργον της καταστροφής πάσης ανθρωπίνης υπάρξεως. Αλλ' ο Ιταλός ταγματάρχης, καίτοι έπρεπε να συμφωνήση, ως στρατιωτικός, εν τούτοις έκρινεν εκ συμφέροντος πολιτικού ότι έπρεπε να διαφωνήση και εξηκολούθει να μοι επαναλαμβάνη τα αρχικώς διατυπωθέντα. Αντικρούων και πάλιν τους ισχυρισμούς του, προσέθεσα, ότι επί τέλους δεν ειδοποιήσατε ότι θα βομβαρδίσητε· απλώς μόνον είπατε ότι θα ρίψητε τρεις ασφαίρους βολάς και μετά ταύτα θα ενεργήσετε απόβασιν. Αλλ' αφού τέλοςπάντων θέλετε, εγώ δέχομαι, τω είπον, ότι ρητώς εδηλώσατε ότι θα βομβαρδίσητε. Πρέπει όμως να αναγνωρίσητε ότι εκάματε μίαν παράλειψιν, ότι δηλαδή δεν μας ειδοποιήσατε προς ποίαν διεύθυνσιν του φρουρίου θα βάλλητε, πόσας βολάς θα ρίψητε και τίνος διαμετρήματος πυροβόλων χρήσιν θα κάμητε, διότι μόνον τοιαύτη τις ειδοποίησις θα απέβαινεν αποτελεσματική. Και τέλος προσέθεσα· Εάν ο στόλος σας έρριπτεν επί της αυτής αποστάσεως (300 μέτρων) μεγαλύτερον αριθμόν οβίδων και κατά το πλείστον επί των κτιρίων, χρησιμοποιών πυροβόλα μεγάλης ολκής, ήτοι πυροβόλα των 30 εκ. και άνω, σεις ως αξιωματικός θα συνεβουλεύατε προφύλαξιν εις τα μέρη τα οποία την στιγμήν ταύτην μοι δεικνύετε; (...) Η στενοχωρία του ήτο καταφανής, αλλά και η επιμονή του όπως εκτελέση τας διαταγάς των ανωτέρων του ανένδοτος. Σιωπήσας επί τινα χρόνον μοι λέγει· «Θέλω να μοι απαντήσητε κατηγορηματικώς εις το ερώτημά μου· αν ο Φρούραρχος ειδοποίει και ελαμβάνοντο μέτρα προφυλάξεως, θα υπήρχον θύματα;». Αντιστρέψας το ερώτημα είπον τότε εις αυτόν· «Αφού ο Πρόξενός σας και ο Έλλην Νομάρχης σας ειδοποίησαν ότι το φρούριον ήτο ανοχύρωτον και εστερημένον πάσης στρατιωτικής δυνάμεως, και κατοικείται υπό προσφύγων, διατί εβομβαρδίσατε;». Ψεύδος, μοι ετόνισεν, ότι ειδοποιήθημεν περί τούτου. Δέχομαι, τω απήντησα, ότι δεν σας ειδοποίησαν. Αλλά τα αεροπλάνα σας, τα οποία κατήλθον δύο ώρας προ του βομβαρδισμού μέχρι των κεράμων της οροφής των κτιρίων, δεν σας επληροφόρησαν περί της υπάρξεως μεγάλου αριθμού γυναικοπαίδων συγκεντρωθέντων εις τας πλατείας του φρουρίου όπως παρατηρήσωσι ταύτα ιπτάμενα; Το πολεμικόν πλοίον «Πρεμούντα», το οποίον έβαλλεν εξ αποστάσεως 300 μέτρων, δεν είδεν ότι επί των επάλξεων του φρουρίου εκινούντο γυναίκες απλώνουσαι εις τον ήλιον τα ασπρόρρουχά των; Δεν είδε λουομένους κάτω του φρουρίου περί τους διακοσίους προσφυγόπαιδας; Κατόπιν τούτων δεν φρονείτε ότι και πάσα ειδοποίησις του Νομάρχου μας θα ηδύνατο να είναι περιττή;
Ο συνομιλητής του Ευστάθιου Αγάθου ήταν ο Ιταλός φρούραρχος Μορφόνε Ανσέλμο.
Φασιστική κτηνωδία ήταν εκείνος ο βομβαρδισμός.
Χιλιάδες πρόσφυγες - πιο πάνω φωτογραφία από την επιμνημόσυνη δέηση που έγινε για τα θύματα του βομβαρδισμού στο μνήμα τους στο Κοιμητήριο της Γαρίτσας την Πέμπτη 31 Αυγούστου 2023 με πρωτοβουλία του κεντρικού Δήμου του νησιού - διανυκτέρευσαν εκείνη τη νύκτα του 1923, θρηνώντας τα θύματα, στην πλατεία της Σπιανάδας.
Όσο για εκείνον το νομάρχη του νησιού, να πούμε κλείνοντας αυτό το θέμα μας ενόψει ενός ακόμη για όλη εκείνη την τραγωδία της Κέρκυρας, «πρόκοψε», καθώς λέμε, προφανώς κερδίζοντας «πόντους» από τη συγκάλυψη ευθυνών που εισέφερε στην ιθύνουσα τάξη της περιόδου.
Ο δικηγόρος Πέτρος Ευριπαίος (Νάξος 1886 - Αθήνα 1963) εκλέχτηκε βουλευτής το 1926 με το βενιζελικών αναφορών κόμμα Ένωση Φιλελευθέρων του Γεώργιου Καφαντάρη. Στις εκλογές του 1928 εκλέχτηκε βουλευτής με συναφή συνδυασμό με την επωνυμία Ανεξάρτητοι Δημοκρατικοί, ενώ στις εκλογές του 1932 πέτυχε το ίδιο με το βενιζελικό Κόμμα Φιλελευθέρων. Την ίδια χρονιά διορίστηκε Γενικός Διοικητής Ηπείρου και λίγο μετά έγινε υφυπουργός Οικονομικών σε κυβέρνηση υπό τον Ελευθέριο Βενιζέλο. Με το ίδιο κόμμα απέκτησε ξανά τη βουλευτική ιδιότητα στις εκλογές του 1936. Τα χρόνια 1924-1925 είχε αναλάβει Γενικός Διοικητής πρώτα στην Κρήτη και μετά στη Θράκη.
Την περίοδο της Κατοχής συμπεριλαμβανόταν, σύμφωνα με ιστορικούς ερευνητές, σ' εκείνη τη «διαλλακτική» πτέρυγα του βενιζελικού αστικού πολιτικού στρατοπέδου που ευνοούσε τη δημιουργία «γέφυρας» με τις δοσιλογικές κυβερνήσεις και τα προδοτικά Τάγματα Ασφαλείας, καθώς και με το φιλομοναρχικό μαύρο μέτωπο, ως αντίβαρο στην κυριαρχία του ΕΑΜ ανάμεσα στον λαό, αν και ο ίδιος δεν αναφέρεται μεταξύ εκείνων που πρωτοστάτησαν σε τέτοιες κινήσεις. Εκκινώντας, προφανώς, από τέτοιες εκτιμήσεις, το 2016 η εβδομαδιαία έκδοση «Εμπρός» της ακροδεξιάς ημερήσιας εφημερίδας «Στόχος», που πρόβαλλε κατά κόρον την εγκληματική Χρυσή Αυγή και τον Νίκο Μιχαλολιάκο, ανέσυρε την προσωπικότητά του από τη λήθη, παρουσιάζοντας υμνητικό αφιέρωμα σε εκείνον.
Ο Πέτρος Ευριπαίος «έκλεισε» νωρίς την πολιτική σταδιοδρομία του, ως μέλος της «κεντρώας» κυβέρνησης υπό τον Θεμιστοκλή Σοφούλη, από τον Ιανουάριο του 1945 μέχρι τον Μάρτιο του 1946. Αν και νομικός, είχε τοποθετηθεί υπουργός Αεροπορίας.
ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ
