Έγιναν όντως στην Κέρκυρα, ως οφείλαμε, αρκετές εκδηλώσεις για τον έναν αιώνα από την εθνική Μικρασιατική καταστροφή. Ακόμη και θαυμάσια εικαστικά έργα, όπως η πιο πάνω εικονιζόμενη υδατογραφία του Σπύρου Κολυβά με πρόσφυγες να φτάνουν στην Κέρκυρα, με φόντο το Παλαιό Φρούριο όπου κατά χιλιάδες στοιβάχτηκαν, φτιάχτηκαν εφέτος.

Ο σημαντικότερος μελετητής του δράματός τους στην Κέρκυρα, Σπύρος Μουρατίδης, εξέδωσε κιόλας ένα νέο, δεύτερο και πολύτιμο βιβλίο του για εκείνους.

Κι όμως, πέρασε στο περιθώριο των εκδηλώσεων, σαν να μην υπήρξε, το αίμα που έχυσε ο απλός λαός της Κέρκυρας σ' εκείνη την τυχοδιωκτική, όπως έχει αποδειχθεί πια, εκστρατεία που με την υποστήριξη της ελληνικής οικονομικής ολιγαρχίας εκδηλώθηκε στο πλαίσιο του μοιράσματος της λείας του ιμπεριαλιστικού Α' Παγκοσμίου Πολέμου.

Τότε που, για χάρη του «πλούτου» που υπόσχονταν η Σμύρνη και γύρω περιοχές για τους έχοντες χρήμα και εξουσίες, οι κυρίαρχες πολιτικές δυνάμεις της χώρας, με ενεργότατη συμμετοχή Κερκυραίων πολιτικών και στρατιωτικών, μετονόμασαν αυτόν σε «Εθνική Ιδέα», ενώ την ίδια ώρα εγκατέλειπαν σιωπηρά κάθε εύλογη και εφικτή αξίωση για τη γειτονική μας φτωχή Βόρειο Ήπειρο!

Έμειναν μάλιστα στο απυρόβλητο, σε όλες σχεδόν τις εκδηλώσεις που έγιναν, τα αίτια όλης εκείνης της τραγωδίας, αν και στα βιβλιοπωλεία της πόλης παρουσίασε αξιοσημείωτη ζήτηση το βιβλίο «1922, Ιμπεριαλιστική Εκστρατεία και Μικρασιατική Καταστροφή» που συνέγραψαν υποστηρικτές του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας.

Πάλι καλά όμως, που, καθώς περίσσεψαν σε ορισμένες εκδηλώσεις τα δήθεν αταξικά «οράματα» της ελληνικής αστικής τάξης της εποχής και τα επιλεκτικά δάκρυα για την καταστροφή και τους πρόσφυγες και τις τουρκικές ωμότητες και φρικαλεότητες που διαπράχθηκαν τότε, δεν τιμήθηκαν με ειδικές εκδηλώσεις και ο Νικόλαος Θεοτόκης (1878- 1922) και ο Ξενοφών Στρατηγός (1869-1927) και ο Βίκτωρ Δούσμανης (1862-1949) και ο Νικόλαος Πολίτης (1872-1942) για τον ρόλο τους στην καταστροφή!

Ο - εικονιζόμενος πάνω - Νικόλαος Θεοτόκης, ως γνωστόν, «φορτώθηκε» ως υπουργός Στρατιωτικών κατά την τελευταία περίοδο της εκστρατείας, με ευθύνες βαριές, καταδικάστηκε σε θάνατο στη γνωστή ως «Δίκη των Έξι» δίκη σκοπιμότητας αν όχι δίκη - παρωδία από Έκτακτο Στρατοδικείο και εκτελέστηκε ως συνυπεύθυνος «εσχάτης προδοσίας». Κερκυραίος ήταν. Πολιτικός, πρωτότοκος γιος του πρώην πρωθυπουργού Γεώργιου Θεοτόκη, αδελφός του απλού βουλευτή τότε κατοπινού πρωθυπουργού Τζον Θεοτόκη και της μητέρας του μετέπειτα πρωθυπουργού Γεώργιου Ράλλη, Ζαΐρας Θεοτόκη. Βουλευτής των Συντηρητικών εκλεγμένος στην Κέρκυρα. Πλήρωσε περισσότερο από κάθε άλλον Κερκυραίο πολιτικό τις αμαρτίες της κοινωνικής και πολιτικής τάξης που εκπροσωπούσε, αποτελώντας εξιλαστήριο θύμα άλλων μερίδων της.

Μα και τι ιστορική ειρωνεία, να παραδοθεί στη λήθη και να μην μνημονεύεται εκείνος ο Θεοτόκης με τις οικογενειακές περγαμηνές δύο πρωθυπουργών, που αθωώθηκε προ ετών από τον Άρειο Πάγο στην άλλη δίκη - παρωδία για την «αποκατάσταση» όσων κρίθηκαν ένοχοι τότε, αλλά να έχει δοθεί σε κερκυραϊκό δρόμο εκατοντάδων μέτρων το όνομα ενός στρατιωτικού και ομοϊδεάτη εκείνου, που επίσης στην ίδια δίκη του 1922 κρίθηκε συνυπεύθυνος και ένοχος!

Αναφερόμαστε βεβαίως στον Συντηρητικό υποστράτηγο, τότε, υπουργό Συγκοινωνιών παλιότερα - και εικονιζόμενο πιο πάνω - Ξενοφώντα Στρατηγό. Ήταν κι αυτός κατηγορούμενος στη «Δίκη των Έξι» και καταδικάστηκε σε ισόβια δεσμά. Αφέθηκε ελεύθερος με επίκληση λόγων υγείας και πέθανε στην Ελβετία. Το 1925 είχε γράψει το βιβλίο «Η Ελλάς εν Μικρά Ασία», όπου για να υπερασπίσει τον εαυτό του καταχώρησε πολλά ανέκδοτα ελληνικά διπλωματικά έγγραφα για την όλη υπόθεση, αποκαλυπτικά και καυστικά για τον ρόλο της Βενιζελικής παράταξης στην τυχοδιωκτική έναρξη της εκστρατείας, για τα κίνητρα που την προκάλεσαν και για τους ιμπεριαλιστικούς στόχους των Μεγάλων Δυνάμεων της εποχής, δηλαδή της Γαλλίας και της Βρετανίας και της Ιταλίας που, ας το θυμίσουμε εδώ, τρία χρόνια πριν από την έναρξη της Μικρασιατικής εκστρατείας, το 1916, για τους δικούς τους λόγους είχαν καταλάβει με το «έτσι θέλω» την Κέρκυρα επιβάλλοντας κιόλας τριετή κατοχή και διοικητικά όργανα της αρεσκείας τους, αλλά και ειδικότερα της Ιταλίας, που, ας το θυμίσουμε κι αυτό εδώ, έναν χρόνο μετά τη λήξη της εκστρατείας, βομβάρδισε και σκότωσε Μικρασιάτες πρόσφυγες στο Παλαιό Φρούριο της Κέρκυρας, καταλαμβάνοντας μόνη της αυτή τη φορά το νησί.

Είχε συλληφθεί κι ο Ξ. Στρατηγός τις 28 Σεπτεμβρίου 1922 με απόφαση της στρατιωτικής «Επαναστατικής Επιτροπής» υπό τους Στυλιανό Γονατά και Νικόλαο Πλαστήρα, μετά την τραγωδία της εκστρατείας στη Μικρά Ασία.

Αντιθέτως, είχε αποφύγει εκείνες τις ημέρες κάθε δίωξη ο - εικονιζόμενος πιο πάνω - κορυφαίος στρατιωτικός σύμβουλος της βασιλικής δυναστείας επίσης Κερκυραίος στρατιωτικός Βίκτωρ Δούσμανης (1861-1949), εναντίον του οποίου είχαν εκτοξευτεί διάφορες κατηγορίες για τον ρόλο του στο Μικρασιατικό στο πλαίσιο «παρακυβέρνησης». Παρά τα όσα λέγονται ακόμα και σήμερα για τον «Εθνικό Διχασμό» στη διάρκεια της εκστρατείας και πριν από αυτή μεταξύ Συντηρητικών - Προοδευτικών ή Δημοκρατικών της βενιζελικής παράταξης, σύμπασα η αστική τάξη της εποχής κινήθηκε στην ίδια «ρότα» με διαφορετικές θεωρήσεις των πραγμάτων, αλλά για την αθώωσή της στα μάτια του λαού και τον κατευνασμό του επιλέχθηκαν συμβολικά, ως αποδιοπομπαίοι τράγοι, κάποιοι συγκεκριμένοι παράγοντες των Συντηρητικών. Ο Δούσμανης, υπασπιστής του βασιλιά Κωνσταντίνου, διετέλεσε και αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Στρατού πριν από την εκστρατεία, είχε εξοριστεί από τους Βενιζελικούς για κάποια χρόνια στην Κορσική, ενώ καταδικάστηκε από Ειδικό Στρατοδικείο μετά τη «Δίκη των Έξι» κι εκείνος σε θάνατο, αλλά έλαβε χάρη. Έγραψε, μεταξύ άλλων, το βιβλίο «Η εσωτερική όψη της μικρασιατικής εμπλοκής», επιτιθέμενος και κατά του Ξ. Στρατηγού. Είχε δοθεί κι εκείνου το όνομα σε δρόμο της πόλης της Κέρκυρας.

Όπως δόθηκε σε δρόμο της πόλης το δικό του όνομα και στον - εικονιζόμενο πιο πάνω - Βενιζελικό διπλωμάτη Νικόλαο Πολίτη, κορυφαίο διπλωματικό σύμβουλο του Ελευθέριου Βενιζέλου και επικεφαλής της παράταξής του για κάποια περίοδο στην Κέρκυρα, ο οποίος διετέλεσε υπουργός Εξωτερικών σε δύο βενιζελικές κυβερνήσεις τα επίμαχα χρόνια 1918, 1919 και 1920, με την προετοιμασία της έναρξης και τη διεξαγωγή της πρώτης φάσης της τυχοδιωκτικής εκστρατείας και κάλυψε πολιτικά μέχρι τέλους τις ευθύνες των Μεγάλων Δυνάμεων, συνεργώντας μάλιστα στη δίωξη και καταδίκη πολιτικών αντιπάλων του για «εθνικούς» λόγους συγκάλυψης των γενικότερων - και προσωπικών βέβαια - ευθυνών.

Είχε τηλεγραφήσει στον Βενιζέλο στην Ελβετία τις 30 Οκτωβρίου 1922, παραμονή της έναρξης της «Δίκης των Έξι» και δεκαέξι ημέρες πριν από την εκτέλεση όσων καταδικάστηκαν σε θάνατο, ενώ είχε γίνει υπουργός Εξωτερικών στην πρώτη μετά την εκστρατεία κυβέρνηση της επιλογής της «Επαναστατικής Επιτροπής», θεωρούμενος ως υπαρχηγός περίπου της βενιζελικής παράταξης:

«Η Επαναστατική Επιτροπή είνε πεπεισμένη, ότι εάν εις τας ενδεχομένας καταδικαστικάς αποφάσεις εις θάνατον δεν επηκολούθει άμεσος εκτέλεσις, τουλάχιστον δια τους δύο ή τρεις κυρίους ενόχους, θα κατέπιπτεν επί τοσούτον, ώστε θα διελύετο. Θα επήρχετο τότε χάος, εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των δύο μερίδων του τόπου μετά τρομερών συνεπειών δια την εθνικήν άμυναν. Τουναντίον αν εκτελεσθή η απόφασις η αντίδρασις θα κατενικάτο οριστικώς, αι εκλογαί θα επεκύρουν το έργον της Επαναστάσεως και η Χώρα θα ηδύνατο συντόμως περατούσα την Στρατιωτικήν αναδιοργάνωσιν να έχη στράτευμα ικανόν προς περιφρούρησιν των συνόρων της κτλ. Ο συλλογισμός ούτος είνε απολύτως βάσιμος. Αλλ' υπάρχει κάτι πλέον. Η Επαναστατική Επιτροπή δεν είνε πλέον κυρία της καταστάσεως. Όπισθεν αυτής υπάρχουσι χιλιάδες, οι οποίοι επ' ουδενί λόγω θα απεδέχοντο την συνθηκολόγησίν της, ιδίως εάν αύτη προεκαλείτο δια ξενικής πιέσεως. Θα εξεδικούντο εναντίον των κατηγορουμένων κατασφάζοντες αυτούς. Υπάρχουν μάλιστα φόβοι ακόμη λυπηροτέρων διαστάσεων».

Υπήρχε, βλέπετε, ο φόβος του λαού, ο λαϊκός αναβρασμός, για τον οποίο ούτε η «αγγλόφιλη» ούτε η «γερμανόφιλη» ή και «ιταλόφιλη» μερίδα της αστικής τάξης μπορούσε να προβλέψει πώς και εις βάρος ποίων μπορεί να ξεσπάσει!

Όλες τους άλλωστε, φιλοβασιλικές είτε αντιβασιλικές, συγκάλυπταν τον βρώμικο ρόλο και τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα των Μεγάλων Δυνάμεων και της ελληνικής οικονομικής ελίτ και, ευλόγως, οι πρεσβευτές εκείνων και ηγετικοί παράγοντες του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων, όπως ο Ανδρέας Χατζηκυριάκος και ο Επαμεινώνδας Χαρίλαος, δεν επιθυμούσαν εκτελέσεις, αλλά κατά το δυνατόν ομαλό «κλείσιμο» της υπόθεσης.

Έπρεπε, βλέπετε, πρωτίστως να συσκοτιστεί η πραγματικότητα και να διασωθεί η φιλολογία που βιώνουμε ως τις μέρες μας ότι η στοίχιση και οι συμφεροντολογικές συμμαχίες της «ειρηνόφιλης» κυρίαρχης ελληνικής αστικής τάξης με τις αντίστοιχες ηγετικές τάξεις των Μεγάλων Δυνάμεων του καπιταλιστικού κόσμου εγγυώνται, τάχα, επωφελή για τον λαό μας «ανταλλάγματα», όπως αυτά που υποστηρίζεται σήμερα ότι επιδιώκουν τα τρία μεγαλύτερα κόμματα «για την προάσπιση των ελληνικών κυριαρχικών δικαιωμάτων» από τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και συνολικά από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το ΝΑΤΟ, προκειμένου να «ρίξουν στάχτη στα μάτια του λαού» και να αποκρύψουν τους κινδύνους που εγκυμονεί η κερδοσκοπική ταύτιση με το ένα ή το άλλο ιμπεριαλιστικό στρατόπεδο.

Τα ηγετικά κόμματα εκείνης της περιόδου, θυμίζουμε, είχαν «συμπέσει» το 1919 στη συμμετοχή της Ελλάδας στην ευρύτερη ιμπεριαλιστική εκστρατεία στην Ουκρανία, εναντίον της νεαρής Σοβιετικής Ένωσης, με το επιχείρημα ότι η στάση τους θα εξασφάλιζε επιθυμητή διεθνή υποστήριξη σε κατοπινές «εθνικές διεκδικήσεις». Για να ακολουθήσει το γνωστό «πούλημα» και μαζί η ανείπωτη τραγωδία του ελληνικού λαού και των ομοεθνών μας Μικρασιατών.

Δύο άλλοι Θεοτόκηδες

Κάθε άλλο παρά «ανίκανοι» πολιτικοί και στρατιωτικοί ήταν, βέβαια, ο Νικόλαος Θεοτόκης, ο Ξενοφών Στρατηγός, ο Βίκτωρ Δούσμανης και ο Νικόλαος Πολίτης. Επίλεκτα μέλη της ελληνικής αστικής τάξης με λαμπρές περγαμηνές, μεταξύ άλλων, στα βιογραφικά τους, ήταν όλοι τους. Η ταξική πολιτική που επέλεξαν και υπηρετούσαν ήταν που οδήγησε στα γνωστά αποτελέσματα.

Η κερκυραϊκή αστική τάξη «αντάμειψε» ιδιαιτέρως τον Ξ. Στρατηγό, θαρρείς στο πρόσωπο όλων εκείνων των ηγετικών στελεχών της ελίτ της εποχής, ονοματίζοντας έτσι έναν από τους μεγαλύτερους δρόμους της πόλης και των προαστίων της, με πολλές μάλιστα παρόδους, αλλά αφιέρωσε δυο μικρά δρομάκια σε δύο άλλους Θεοτόκηδες.

Κάθε άλλο παρά «ανίκανοι» πολιτικοί και στρατιωτικοί ήταν, βέβαια, ο Νικόλαος Θεοτόκης, ο Ξενοφών Στρατηγός, ο Βίκτωρ Δούσμανης και ο Νικόλαος Πολίτης. Επίλεκτα μέλη της ελληνικής αστικής τάξης με λαμπρές περγαμηνές, μεταξύ άλλων, στα βιογραφικά τους, ήταν όλοι τους. Η ταξική πολιτική που επέλεξαν και υπηρετούσαν ήταν που οδήγησε στα γνωστά αποτελέσματα.

Η κερκυραϊκή αστική τάξη «αντάμειψε» ιδιαιτέρως τον Ξ. Στρατηγό, θαρρείς στο πρόσωπο όλων εκείνων των ηγετικών στελεχών της ελίτ της εποχής, ονοματίζοντας έτσι έναν από τους μεγαλύτερους δρόμους της πόλης και των προαστίων της, με πολλές μάλιστα παρόδους, αλλά αφιέρωσε δυο μικρά δρομάκια σε δύο άλλους Θεοτόκηδες.

Ο πιο πάνω εικονιζόμενος στρατιωτικός Δημήτριος Θεοτόκης (1874-1923), από αρχοντικό κλάδο Θεοτόκηδων κι αυτός αλλά ξέχωρο από εκείνον των πολιτικών, οδήγησε συγκροτημένα στη σωτηρία από τα μικρασιατικά πολεμικά μέτωπα στη Λέσβο, με πάντα αξιομνημόνευτη ικανότητα και γενναιότητα, μετά από μάχες, τη λεγόμενη Ανεξάρτητη Μεραρχία που διοικούσε. Διέσωσε μαζί, συγχρόνως, πολλούς διασκορπισμένους άλλους στρατιώτες και πάρα πολλούς - ίσως και 8.000 - Μικρασιάτες Έλληνες ή ελληνικής καταγωγής πολίτες, που αρκετοί τους δεν ήξεραν ελληνικά, καθώς και Αρμένιους, που πάσχιζαν να σωθούν από τα στίφη του Κεμάλ. Είχε ξεκινήσει τη στρατιωτική του καριέρα ως λοχαγός του κερκυραϊκού 10ου Συντάγματος Πεζικού και ήταν παντρεμένος με τη Μαρία Ζαβιτσιάνου, αδελφή του πρωτοπόρου χαράκτη και ζωγράφου - και επαναστάτη σοσιαλιστή - Μάρκου Ζαβιτσιάνου.

Τη χρονική περίοδο 18 Αυγούστου - 1 Σεπτεμβρίου 1922, παραβαίνοντας άνωθεν διαταγή για το πώς να κινηθεί, έγραψε μιαν ιδιαίτερη ηρωική ιστορία, διανύοντας εκατοντάδες χιλιόμετρα και σώζοντας εν μέσω μαχών με ελάχιστες απώλειες την αποτελούμενη από 7.840 άντρες Ανεξάρτητη Μεραρχία, που το 1921 είχε μεταβεί από τη Θράκη στη Μικρά Ασία και είχε λάβει μέρος σε αρκετές μάχες.

Δόθηκε το όνομά του σε ένα δρομάκι της πόλης πολλές φορές μικρότερο από την οδό Στρατηγού, δεκαετίες πριν αποφασιστεί, το 2017, να φέρει το όνομά του και μια κερκυραϊκή ημιστρατιωτική εγκατάσταση στην περιοχή του Αγίου Ιωάννη.

Ευλόγως η μνήμη του τιμήθηκε φέτος με ειδικές εκδηλώσεις στην Κέρκυρα και στην Αθήνα, που περιλάμβαναν και εκθέσεις σημαντικών υλικών από τη δράση του. Η ηθική παρακαταθήκη του, όπως τη μεταφέρει στις μέρες μας ο εγγονός του Δημήτρης Θεοτόκης, ήταν: «Ευτυχής αν εκ των κόπων μου προκύπτει ωφέλεια εις τους άλλους».

Ένα ανάλογο δρομάκι της πόλης φέρει και το όνομα του εικονιζόμενου πιο πάνω αδελφού του Δημήτριου και μέγα λογοτέχνη - κερκυραϊκής δόξας Κωνσταντίνου Θεοτόκη (1872-1923), φίλου του χαράκτη Ζαβιτσιάνου μα και παλαιού εθελοντή πολεμιστή σε μάχες για την απελευθέρωση τουρκοκρατούμενων ελληνικών περιοχών. Το 1922, καθώς οι πολιτικές του απόψεις διέφεραν ακόμη και ριζικά από εκείνες όλων όσων προαναφέρθηκαν, ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης δεν δίστασε να βάλει στο στόμα ενός αγαπημένου του ήρωα, στο αθάνατο έργο του «Οι σκλάβοι στα δεσμά τους», εν μέσω εθνικού παροξυσμού για τη «Μεγάλη Ιδέα του Έθνους» και της τραγωδίας του λαού, ετούτα τα λόγια:

«Με αυτά δεν ξεγελιέται πλια ο λαός, τα εθνικά όνειρα είναι απάτη, γιατί αλλού είναι η αλήθεια! Εκεί που την είδε ο Καρλ Μαρξ από την εξορία του».

Είχε πολεμήσει εθελοντικά για ελληνικά εδάφη, μα ήταν επαναστάτης σοσιαλιστής, η έγνοια του ήταν ο λαός και ο φωτισμός του. Η περίφημη «Εθνική Ιδέα», που σάλπιζε τότε και η κερκυραϊκή αστική τάξη, είχε αποδειχθεί μια ξεκάθαρη ταξική επιλογή, με θύμα της τον απλό λαό.

Τον ίδιο καιρό, λίγους μήνες πριν από την τελειωτική καταστροφή στη Μικρά Ασία, που εκδηλώθηκε και ως καταστροφή του λαού και των δικαιωμάτων του, ένας άλλος Κερκυραίος επαναστάτης σοσιαλιστής της εποχής, ο - πιο πάνω εικονιζόμενος - Αριστοτέλης Σίδερις (1878-1975), συλλαμβανόταν και φυλακιζόταν στην Αθήνα. Μόλις τον είδατε πίσω από τα σίδερα των φυλακών Συγγρού. Επτά χρόνια νωρίτερα, το 1915, είχε γίνει ο ένας εκ των δύο πρώτων βουλευτών του σοσιαλιστικού - κομμουνιστικού χώρου στη Βουλή των Ελλήνων. Το 1922 ήταν ηγετικό στέλεχος του νεαρού Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ), που δύο χρόνια αργότερα μετονομάστηκε σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (ΚΚΕ).

Όπως στην Τουρκία οι αρχές υπό τον Κεμάλ συλλάμβαναν και φυλάκιζαν κι εκτελούσαν τους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος Τουρκίας για τις υποτιθέμενες «αντιπατριωτικές» πολιτικές θέσεις τους σε σχέση με τον διεξαγόμενο πόλεμο και τα λαϊκά συμφέροντα των Τούρκων, έτσι και στην Ελλάδα για τον ίδιο λόγο, με παρόμοιες κατηγορίες, οι κυβερνητικές αρχές είχαν στραφεί εναντίον των στελεχών του ΣΕΚΕ - ΚΚΕ, ασκώντας διώξεις εναντίον τους. Κάποιος άλλος, όχι οι ίδιες οι αστικές τάξεις των δύο χωρών και των Συμμάχων τους, ευθυνόταν για το αίμα που χυνόταν και για τη φτώχεια και τη δυστυχία και τα αντιλαϊκά μέτρα που το συνόδευαν! Σε κάποιον άλλο έπρεπε να ρίξουν την ευθύνη!

Η αντιπολεμική κραυγή στην Κέρκυρα

Στην πραγματικότητα, βέβαια, ήταν ο λαός που, με όποιον τρόπο μπορούσε, αντιδρούσε στο πολεμικό παραλήρημα και τον ιμπεριαλιστικό τυχοδιωκτισμό και την ταξική αδικία, που βίωνε σκληρά και πλήρωνε από το υστέρημά του και με το αίμα των παιδιών του, ενώ Άγγλοι, Γάλλοι, Ιταλοί και Τούρκοι αλώνιζαν στα επίμαχα εδάφη της συντριμμένης πρώην Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, χάραζαν νέα σύνορα και μοίραζαν «οικονομικές ζώνες», ορυχεία, μεταλλεία και κάθε λογής περιουσιακά στοιχεία, με αισχρές δικαιολογίες και δημόσιες ή ανομολόγητες συμφωνίες, εις βάρος των δικαιωμάτων των λαών.

Τότε, τον Δεκέμβριο του 1921, στην πόλη της Κέρκυρας έγινε ένα μεγάλο αγροτικό συλλαλητήριο με συνθήματα που θύμιζαν κάτι από ετούτα τα τυπωμένα το 1798 στην Κέρκυρα λόγια του Ρήγα Φεραίου από τον «Θούριό» του:

Να σφάξωμεν τους λύκους,
που στον ζυγὸν βαστούν,
καὶ Χριστιανοὺς καὶ Τούρκους,
σκληρά τους τυραννούν.

Να τι αφηγήθηκε για εκείνη τη συγκέντρωση, σε βιβλίο με τις «Αναμνήσεις» του, ο στρατιώτης τότε Κερκυραίος αγωνιστής της εποχής με το ΣΕΚΕ - ΚΚΕ Άγις Στίνας (1900-1987):

«Τον Δεκέμβρη στην Κέρκυρα ένα συλλαλητήριο ελαιοπαραγωγών με μόνο αίτημα την ελεύθερη εξαγωγή του λαδιού, μετατρέπεται το απόγευμα σε μαχητική αντιπολεμική διαδήλωση. Τρομπόνια και δυναμίτες συνοδεύουν τις φωνές "Κάτω ο πόλεμος". Μία διμοιρία στρατιωτών ενώνεται με τους εξαγριωμένους αγρότες. Οι αρχές τρομοκρατούνται. Ο νομάρχης έτρεμε τόσο όταν βγήκε στο παράθυρο να μιλήσει, που του έπεσε η μασέλα. Αργά το βράδυ το συλλαλητήριο εκφυλίζεται και η αστυνομία επιβάλλει την "τάξη" (...) Το συλλαλητήριο πήρε αυτόν τον μαχητικό αντικυβερνητικό και αντιπολεμικό χαρακτήρα (...) Η πλατεία του τηλεγραφείου στη σημερινή πλατεία Θεοτόκη (...) είχε κατακλυστεί από τους αγρότες (...) "Κάτω οι πολιτικάντηδες" (...) Αρχίζει να τους μιλάει ένας δικός μας αγρότης (...), βέρος αγρότης και στην περιβολή και στο πρόσωπο και στα χέρια και στα λόγια (...) Οι αγρότες χαιρέτισαν με μεγάλο ενθουσιασμό, ζητωκραυγές και χειροκροτήματα και τον ομιλητή και την ομιλία του».

Ο Στίνας, καθώς είχε εκδοθεί στρατιωτική εντολή να τον συλλάβουν λόγω των πεποιθήσεών του και των θέσεων που εξέφραζε για την άρχουσα τάξη και τις επιδιώξεις της, είχε λιποτακτήσει και κρυβόταν στο χωριό του Σπαρτίλας. Λίγο νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 1921, ενώ ως εγγράμματος είχε τοποθετηθεί στο Στρατολογικό Γραφείο της Κέρκυρας, όπου του ανατέθηκε η υπηρεσία πρωτοκόλλου, λοχαγός ονόματι Νικολούζος είχε απαιτήσει να του πει αν ήταν κομμουνιστής και μετά από λίγες ημέρες ο Στίνας έμεινε με την πένα στο χέρι, όταν διάβασε ένα κατεπείγον τηλεγράφημα που διέτασσε να σταλεί ο ίδιος με συνοδεία στο Ε' Σώμα Στρατού στα Ιωάννινα. Για να αποφύγει τη σύλληψη λιποτάκτησε.

Να τι συνέβαινε, ενώ η αντίδραση του λαού στην Κέρκυρα όπως και σε όλη τη χώρα εκδηλωνόταν, πράγμα που επίσης μαζί με τόσα άλλα αποκρύπτεται, ακόμη και με λιποταξίες, πέρα από συγκεντρώσεις διαμαρτυρίας που έπαιρναν αντιπολεμικό χαρακτήρα και στρέφονταν κατά της κυβέρνησης του Δημήτριου Γούναρη και γενικότερα εναντίον της κυρίαρχης τάξης:

«Έζησα τη ζωή του λιποτάκτη σε καιρό πολέμου, μέχρι τα τέλη Αυγούστου 1922, δηλαδή 8 μήνες. Ήταν μια ζωή κυνηγημένου αγριμιού. Τα αποσπάσματα του Γούναρη σαρώνανε ξανά τα χωριά μας, όπως πέντε χρόνια πριν τα αποσπάσματα του Βενιζέλου. Δεν σπάγανε δοχεία με λάδι και βαρέλια με κρασί, αλλά κάνανε κατάλυμα στα σπίτια των λιποτακτών, δηλαδή μετατρέπανε αυτά τα σπίτια σε στρατώνες, κοιμόνταν εκεί, σφάζανε κότες, αρνιά, γουρούνια, και τα τρώγανε και εξαναγκάζανε τους γονείς των καταδιωκομένων να τους εξυπηρετούν. Τα χωριά και τα βουνά είχαν γεμίσει από λιποτάκτες. Όσοι στρατιώτες παίρνανε άδεια, συνήθως οι τραυματίες, δεν ξαναεπέστρεφαν στις μονάδες τους. Οι χωροφύλακες φυσικά προτιμούσαν για κατάλυμα τα σπίτια που είχαν μια οικονομική άνεση, και το δικό μου ήταν ένα απ' αυτά. Πολύ συχνά 10-15 χωροφύλακες εισβάλλανε μέσα στο σπίτι, τρέχανε στα δωμάτια να εξασφαλίσουν χώρο για ύπνο, τοποθετούσαν τα πράγματά τους και τα όπλα τους κι ύστερα καταβροχθίζανε ό,τι βρίσκανε πρόχειρο, πίνανε το κρασί σαν καμήλες και μετά ρίχνονταν σαν αλεπούδες στο κοτέτσι (...), στα αρνιά. Η μάνα μου και ο πατέρας μου έπρεπε να τους υπηρετούν».

Κερκυραίοι στα πολεμικά μέτωπα

Οι λαϊκές αντιδράσεις και η έλλειψη εμπιστοσύνης στην ιθύνουσα τάξη και των δύο αντιμαχόμενων βασικών πολιτικών μερίδων είχαν το αντίκρισμά τους βέβαια και στη στάση Κερκυραίων στρατιωτών που κι αυτοί μαζί με τους άλλους Έλληνες από κάθε περιοχή της χώρας τους έχυναν το αίμα τους στα πολεμικά μέτωπα.

Ένας από εκείνους ήταν και ο - εικονιζόμενος πιο πάνω - κατοπινός σπουδαίος γλωσσολόγος, που βιβλίο του διδάσκεται και σήμερα ακόμη στα σχολεία, Μιχάλης Οικονόμου, γενικός γραμματέας στο ιδρυτικό συνέδριο του ΣΕΚΕ - ΚΚΕ το 1918. Στη Σμύρνη ήταν τηλεγραφητής. Συνελήφθη για τις σοσιαλιστικές θέσεις του.

Ο επίσης τηλεγραφητής Γιάννης Μοναστηριώτης διηγήθηκε: «Γύρω στον Φεβρουάριο του 1920 (...) λόχος τηλεγραφητών στάλθηκε στο Μπουρνόβα της Σμύρνης. Εκεί μείναμε αρκετούς μήνες για νέα εκπαίδευση. Συνδεθήκαμε με μερικούς άλλους γνωστούς και άγνωστους και κάναμε μια δική μας ομάδα, καμιά δεκαριά. Βρήκαμε τηλεγραφητή τον Μιχάλη Οικονόμου, που είχε επαφές με το Κόμμα και μας έλεγε τη γραμμή (...) Όσο καιρό μείναμε στη Σμύρνη και μέχρι να μας συλλάβουν, δεν κάναμε τίποτα περισσότερο από το να μαζευόμαστε μεταξύ μας, να κουβεντιάζουμε ότι αυτός ο πόλεμος είναι άδικος και πρέπει να αγωνιστούμε εναντίον του».

Είχαν βγάλει μια μικρή εφημερίδα με τον τίτλο «Ερυθρός Φρουρός και τάσσονταν φυσικά εναντίον του πολέμου.

Είχε προσθέσει ο Γ. Μοναστηριώτης: «Το καλοκαίρι του 1921 μας πιάνουν. Μας βάζουν στη φυλακή. Οικονόμου, Πουλιόπουλος, Μοναστηριώτης, Μπονάνος, Νίκολης (...) Μετά από 3-4 μήνες μάς άφησαν ελεύθερους (...) Νομίζω πως στη Σμύρνη είχαν ξαναπιάσει τον Πουλιόπουλο, τον Οικονόμου, αλλά τους άφησαν ελεύθερους όταν άρχισε η υποχώρηση».

Στρατιώτες του κερκυραϊκού 10ου Συντάγματος Πεζικού είχαν εκδηλώσει και με επιστολή τις διαμαρτυρίες τους για όσα βίωναν για τα συμφέροντα της άρχουσας τάξης με ευθύνη πια της κυβέρνησης Συντηρητικών που είχε προκύψει από τις εκλογές του Νοεμβρίου του 1920, καθώς αποκαλυπτόταν ότι η στρατηγική Συντηρητικών και Βενιζελικών δεν διέφερε.

Σώζεται η επιστολή σε φύλλο της αθηναϊκής εφημερίδας «Εργατικός Αγών», επίσημου δημοσιογραφικού οργάνου του ΣΕΚΕ - ΚΚΕ, με ημερομηνία 18 Ιουλίου 1921. Είναι δημοσιευμένη στην πιο κάτω εικονιζόμενη δεύτερη σελίδα του συγκεκριμένου φύλλου της εφημερίδας, τιτλοφορείται «Σας γνωρίσαμε!» και αναφέρει:

«Αγαπητέ "ΕΡΓ. ΑΓΩΝΑ",

»Εδεχτήκαμε προ ολίγων εβδομάδων την επίσκεψη του στρατηγού Γαργαλίδη. Θα νομίσετε ίσως πως ήρθε για κανένα στρατηγικό σχέδιο, για να κατατροπώσει τους Αρβανίτες που μας μπήκαν στο ρουθούνι, ή τουλάχιστον να αιχμαλωτίσει τον Κεμάλ δια "στρατηγικών ελιγμών" μέσω Αλβανίας. Λοιπόν όχι. Ήρθε για να καταδιώξει τους κομμουνιστάς που βρίσκονται μέσα στο στράτευμα. Και ο διωγμός άρχισε αμείλικτος. Καθένας που κρατάει στα χέρια του κομμουνιστικό βιβλίο ή εφημερίδα, φυλακίζεται χωρίς διατυπώσεις, τα ύποπτα φύλλα καίονται και καταστρέφονται σαν τη Νικομήδεια.

»Εδώ και λίγες μέρες ο Υπασπιστής της 8ης Διοικήσεως Μεραρχιακού Πεζικού κατέσχεσε δι' υπερφαλαγγίσεως του εχθρού αρκετά φύλλα "Εργατικού Αγώνος", ο δε εφημεριδοπώλης ωδηγήθη υπό συνοδείαν εις τα Ιωάννινα.

»Η κατάσταση αυτή, που ενθυμίζει με όλη της τη μεγαλοπρέπεια την τυραννία του Βενιζέλου, κρατεί σε αγανάκτηση όλο τον φτωχό και εργαζόμενο πληθυσμό της Βορείου Ηπείρου, και προπάντων εμάς τους επιστρατευμένους που ελπίζαμε πως με την αλλαγή της Κυβερνήσεως γλυτώνουμε απ' το απαίσιο χακί. Όλοι μας με ανυπομονησία περιμένουμε τη στιγμή που θα μπορέσουμε να φωνάξουμε στους Μετανοεμβριανούς μασκαράδες "Σας γνωρίσαμε!".

»Χωρίον Σαναβό - Κονίτσης Βορείου Ηπείρου

»Με συντροφικούς χαιρετισμούς

»Επιτροπή Κομμουνιστών Στρατιωτών 10ου Συνάγματος»

Το αίμα, βλέπετε, όσο περνούσε ο καιρός χυνόταν ποτάμι.

Αλλά, βέβαια, το νεαρό τότε κόμμα της εργατικής τάξης πολύ λίγα μπορούσε να κάνει για να αποτρέψει την εξελισσόμενη και επερχόμενη ακόμη μεγαλύτερη τραγωδία.

Ο βαρύς κερκυραϊκός φόρος αίματος

Δεν έμαθαν οι πρόγονοί μας και ούτε και σήμερα είναι απολύτως σαφές πόσοι Κερκυραίοι έχασαν τη ζωή τους από τα πολεμικά γεγονότα στη Μικρά Ασία μεταξύ 1919-1922, όπως δεν είναι σαφές, νομίζουμε, γενικότερα ποιες ήταν οι ανθρώπινες απώλειες από την καταστροφική Μικρασιατική Εκστρατεία στο σύνολο της χώρας, κατά προσέγγιση βέβαια, αφού οι συνθήκες της υποχώρησης δεν επέτρεπαν την πλήρη καταγραφή στοιχείων.

Διακόσιοι ογδόντα τέσσερις. Τόσοι ήταν οι Κερκυραίοι νεκροί και σοβαρά τραυματίες της Μικρασιατικής εκστρατείας, σύμφωνα με στοιχεία που συνοδεύουν τη θαυμάσια επετειακή ψηφιακή έκθεση ντοκουμέντων και άλλων αρχειακών υλικών με τον τίτλο «Από την Ιωνία στο Ιόνιο - Πρόσφυγες στην Κέρκυρα μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή» που οργάνωσε η Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, με πρωτοβουλία υποστηριζόμενη από το υπουργείο Πολιτισμού και για την οποία εργάστηκε ειδική ερευνητική ομάδα. Μπορείτε να τη δείτε ακόμα στο διαδίκτυο. Έχει σπουδαία αρχειακά υλικά, μη την χάσετε. Το στοιχείο για τους Κερκυραίους νεκρούς και τραυματίες αποδίδεται στη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού του Γενικού Επιτελείου Στρατού (ΓΕΣ).

Είναι κάποιο πολύ παλιό στοιχείο, με ονόματα Κερκυραίων νεκρών και τραυματιών που είχαν τεκμηριωθεί σε προκαταρκτική έρευνα στο μακρινό παρελθόν;

Χίλιοι διακόσιοι εξήντα τέσσερις ήταν οι Κερκυραίοι νεκροί της Μικρασιατικής εκστρατείας, σύμφωνα με στοιχεία που έθεσε στη διάθεσή μας γι' αυτές εδώ τις γραμμές ο ιστορικός ερευνητής Θανάσης Βασιλάς, με πηγή, όπως αναφέρει, το ίδιο το ΓΕΣ. Ένας ατέλειωτος κατάλογος νεκρών. Δεν υπάρχει χωριό και μέρος - συνοικία της πόλης της Κέρκυρας που βάσει των στοιχείων αυτών να μη θρήνησε την απώλεια κάποιου δικού του ανθρώπου από τις μάχες στα Μικρασιατικά πολεμικά μέτωπα. Πολλοί άφησαν την τελευταία τους πνοή σε διάφορα στρατιωτικά και άλλα νοσοκομεία στη Μικρά Ασία, αλλά και στην Ελλάδα.

«Μόλις αντικρίσαμε το όμορφο νησί η καρδιά εκτυπούσε από χαρά. Είμεθα δε οι πρώτοι που ήλθαμαι εις την Κέρκυρα και μέσα εις την βάρκα που έβγαν' έξω βλέπω τον πατέρα από μακρυά ψάχνοντας να με γνωρίση, δεν με εγνώρισε όμως. Εκλαίγαμε από χαρά και συγκίνηση», έγραψε φτάνοντας στην Κέρκυρα, από τους πρώτους που πάτησαν στο νησί επιστρέφοντας από τη Μικρά Ασία, ο λοχίας Γεώργιος Νικολούζος.

Πολλές δεκάδες ήταν, τελικά, οι άλλοι συμπολίτες του και κάτοικοι χωριών του νησιού που δεν στάθηκαν «τυχεροί» να γυρίσουν. Άφησαν εκεί στη Μικρά Ασία τα κόκαλά τους. Δεν τους ξανάδε κανείς.

Η Κέρκυρα, με την οικονομική κρίση να σοβεί, μετατράπηκε από τον Οκτώβριο κιόλας του 1922, ενώ μετρούσε τους νεκρούς της και συνέχιζε να φτωχαίνει - πάνω μερικοί από όσους σαν καραβάνια έφτασαν στο λιμάνι της πόλης του νησιού, μεταξύ άλλων από τον Πόντο - σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα υποδοχής των ξεριζωμένων προσφύγων της Μικράς Ασίας, της Ανατολικής Θράκης, του Πόντου. Έζησε και τη δική τους ανείπωτη τραγωδία. Με άλλη μορφή, την ταξική εκμετάλλευση που υφίστατο ο κερκυραϊκός λαός την έζησαν στο πετσί τους, ως υπερεκμετάλλευση, χιλιάδες και χιλιάδες πρόσφυγες.

Σαν μύθος είχε μεταδοθεί από γενιά σε γενιά ως τις μέρες μας, χωρίς στοιχεία που να τον τεκμηριώνουν κάπως, ένας αριθμός που φαινόταν απίστευτος: 26.000. Κι όμως, ήταν χαμηλότερος από τον πραγματικό!

Τεκμηριώθηκε αδιάσειστα το 2005 από τον Σπύρο Μουρατίδη, μετά από πολυετή και πολύμοχθη έρευνα, ότι οι πρόσφυγες από αυτές τις περιοχές που έφτασαν στην Κέρκυρα κυρίως τα χρόνια 1922-1924 ανήλθαν σε 30.000. Το βιβλίο του «Πρόσφυγες της Μικράς Ασίας, Πόντου και Ανατολικής Θράκης στην Κέρκυρα (1922-1932)», παρά την απαλή γλώσσα του για όσα συνέβησαν, «τσακίζει κόκαλα», αφού δεν αποσιώπησε σημεία και τέρατα που συνέβησαν με ευθύνη της κυρίαρχης τάξης.

Στο νησί - παράδεισο και σταυροδρόμι πολιτισμών και λαών, όπου πολλοί απ' όλη τη γη θα ήθελαν να κατοικήσουν έστω για λίγο, έμεινε τελικά πολύ λιγότερο από το 10%. Πολλοί δεν το είδαν παρά μόνο από το καράβι ή μέχρι να χωθούν κακήν - κακώς ή, αν το προτιμάτε, όπως - όπως, στο Παλαιό Φρούριο, ώσπου να τους φορτώσουν σε άλλο καράβι γι' αλλού. Στους παλιούς στρατώνες δεν τους άφηναν στην αρχή να κατοικήσουν, στέκονταν όπου μπορούσαν να σταθούν εκεί, στο Φρούριο, μέσα στον βαρύ χειμώνα. Μόνο στην εκκλησιά του Άη Γιώργη στο Παλαιό Φρούριο είχαν στοιβαχτεί 600 άτομα! Σε πρόχειρους καταυλισμούς ή και σε στρατώνες μέσα στο Φρούριο έμειναν πρόσφυγες, ενώ τους έδιωχναν, μέχρι το 1930!

Έγγραφα σχετικά με την αναμονή στην Κέρκυρα πλοίων που μετέφεραν πρόσφυγες το δίμηνο Νοεμβρίου - Δεκεμβρίου 1922 κάνουν λόγο για 12.800 αφίξεις, μεταξύ των οποίων 700 ορφανά παιδιά, με επτά πλοία, αλλά οι συνολικές αφίξεις περιλάμβαναν και τουλάχιστον άλλα τέσσερα πλοία με μη αναφερόμενο αριθμό επιβατών.

Υπήρξαν - πάνω εικονίζονται πρόσφυγες που έφτασαν στο νησί το 1924 - μέτρα υποδοχής και φιλοξενίας, μα τελείως ανεπαρκή, ενώ βέβαια ήταν γνωστό στην Αθήνα πως ο τόσο μεγάλος αριθμός των προσφύγων που διαβιβάζονταν στην Κέρκυρα - ο Νικόλαος Πλαστήρας ζητούσε εκτεταμένη χρήση του Παλαιού Φρουρίου - δεν ήταν δυνατόν να τύχει κατάλληλης φροντίδας, ακόμη και αν η εγχώρια αστική τάξη φερόταν πολύ καλύτερα απ' ότι οι ιθύνοντες σε άλλες περιοχές της χώρας κι «έβαζε το χέρι στην τσέπη», παραμέριζε τον ρατσισμό που «έβγαζε» και έδειχνε την απαιτούμενη στοιχειώδη τουλάχιστον ανθρωπιά, όπως έκανε στη μεγάλη του πλειονότητα ο φτωχός λαός. Τόσο ανεπαρκή, που δεν υπήρξε επιδημία που να μην πλήξει τους πρόσφυγες και μέρος του ντόπιου πληθυσμού. Εξανθηματικός τύφος και τυφοειδής πυρετός, πανώλη, ευλογιά, δάγκειος πυρετός θέρισαν όχι λίγους. Δεν ήταν λίγοι και όσοι, ελλείψει χώρου όπως ειπώθηκε τότε, θάφτηκαν έξω από το νεκροταφείο του προαστίου της Γαρίτσας. Δεν ήταν λίγα και τα ορφανά παιδιά που χτυπημένα από την πανώλη θάφτηκαν όπως - όπως στη μαρτυρική νησίδα Λαζαρέτο, όπου βρίσκονταν κάποιοι Τούρκοι κατάδικοι από τη Σμύρνη. Τα όποια αξιόλογα μέτρα όντως πάρθηκαν για τη φροντίδα του προσφυγικού κύματος ήταν καθυστερημένα και δεν ανταποκρίνονταν καν στις μίνιμουμ κεντρικές κατευθύνσεις και προδιαγραφές. Το Παλαιό Φρούριο έγινε μια άτυπη φυλακή για πρόσφυγες. Ακόμη και το 1927, σε έρευνα που έκανε η κεντρική Επιτροπή Αποκατάστασης Προσφύγων, οι συνθήκες διαμονής όσων έμεναν εκεί είχαν κριθεί κάκιστες.

Όπως ήταν επόμενο, ζητούσαν να φύγουν και έφευγαν με κάθε τρόπο, οργανωμένα ή όχι, σε αναζήτηση άλλου τόπου εγκατάστασης. Κατευθύνθηκαν πάρα πολλοί, με κρατική κατεύθυνση και αρωγή, προς τη Μακεδονία. Η αναγκαστική επαιτεία δεν έλειπε. Μερίδα του Τύπου, καθώς πολλοί δεν ήξεραν ελληνικά, αναπαρήγαγε χυδαία φιλολογία περί «τουρκόσπορων» και δημιουργούσε κλίμα απέχθειας απέναντί τους. Οι μεγάλες ιδιωτικές - αρχοντικές ή και εκκλησιαστικές κτηματικές και οικιστικές περιουσίες στην κερκυραϊκή ύπαιθρο, όπως και αντίστοιχες στην πόλη, έμεναν «εκτός συζήτησης». Αποφασίζονταν κάποιες επιτάξεις μεγάλων κατοικιών και επαύλεων, σύμφωνα με γενική κατεύθυνση, που αίρονταν μετά από διαμαρτυρίες των ιδιοκτητών. Αυτό συνέβη και με την καποδιστριακή έπαυλη στην τοποθεσία Κουκουρίτσα, μετά από διαμαρτυρία μέλους της οικογένειας Καποδίστρια, αν και σε κάποιες περιπτώσεις οι πρόσφυγες επέβαλαν τη θέλησή τους ή, καλύτερα, την εφαρμογή των αρχικών αποφάσεων; Ξένοι υπήκοοι εξαιρέθηκαν γενικώς από επιτάξεις. Χιλιάδες πρόσφυγες στοιβάζονταν όπως - όπως σε σχολειά, σε εκκλησιές στην πόλη και έξω από αυτήν, όπως στο χωριό Άγιοι Δέκα, σε αποθήκες όπου οι βιομήχανοι συνήθως ιδιοκτήτες τους αξίωναν «να πάρουν δρόμο», καθώς και στο νησάκι Βίδο.

Το αποκορύφωμα - πάνω εικονίζεται άλλο εικαστικό έργο του Σπύρου Κολυβά με πρόσφυγες στο Νέο Φρούριο - της ταξικής αναλγησίας με την οποία ήλθαν αντιμέτωποι; Το τεράστιο βασιλικό κτήμα και η έπαυλη - ανάκτορο του Μον Ρεπό. Είχε διαταχθεί κεντρικά η πολλαπλή αξιοποίησή του. «Διαμένει εκεί ο Πρίγκιπας», ενημέρωσαν οι τοπικές υπηρεσίες το αρμόδιο υπουργείο, αναφερόμενες στον Πρίγκιπα Ανδρέα με τη γνωστή επονείδιστη στάση του στη διάρκεια της Μικρασιατικής εκστρατείας, ως επικεφαλής Σώματος. Η ισχύς της εντολής «ανεστάλη». Ο Σπύρος Μουρατίδης εντόπισε τα σχετικά έγγραφα.

Η υπερπροσφορά εργασίας ήλθε ως «μάνα εξ ουρανού» για εργοστασιάρχες, που δεν έχασαν την ευκαιρία. Επιχειρηματικό τοπικό Επιμελητήριο αξίωνε να μπορούν οι εταιρείες να χρησιμοποιούν χωρίς κυρώσεις δεκάχρονα και δεκαπεντάχρονα παιδιά και να παραβιάζουν την εργατική νομοθεσία, δήθεν για το καλό των προσφύγων.

Ήταν στην πολύ μεγάλη πλειοψηφία τους πολύ φτωχοί οι πρόσφυγες που έμεναν αρκετό χρονικό διάστημα στο νησί ή και που εγκαταστάθηκαν τελικά, μα υπήρχαν βέβαια και εύποροι. Κάποιοι από τους τελευταίους δημιούργησαν και βιοτεχνικές ή βιομηχανικές μονάδες, κυριαρχώντας στην κεραμοποιία. Με αρμενικά κεφάλαια, σε συνεργασία με τον Άγγλο πρόξενο, κατασκευάστηκε σημαντικού μεγέθους υφαντουργία και ταπητουργία. Το εύπορο τμήμα τους, εν μέσω ανταγωνισμών, εντάχθηκε στην τοπική αστική τάξη. Κατάφερε και να κυριαρχήσει στον σύλλογο με την ονομασία «Πρόνοια» που έφτιαξαν οι ολοένα και μειούμενοι, καθώς έφευγαν από την Κέρκυρα, πρόσφυγες. Όπως ήταν επόμενο, η ταξική τους διάρθρωση δεν ήταν ενιαία.

Τοποθετημένοι σε μεγάλο βαθμό υπέρ της βενιζελικής παράταξης, είχαν να αντιμετωπίσουν και την μήνι της έτερης αστικής παράταξης. Άλλοι, πολύ φτωχοί κυρίως, εντάχθηκαν στις γραμμές του βαριά χτυπημένου από πολλαπλές διώξεις τοπικού εργατικού - λαϊκού κινήματος.

Χρειάστηκε, όσοι μπόρεσαν να μείνουν και «έγιναν ένα» με τον υπόλοιπο πληθυσμό του νησιού διαχέοντας τα ήθη και τα έθιμά τους και «μπολιάζοντας» αναλόγως τα τοπικά, να περιμένουν ως το 1927 για να δημιουργηθούν οι πρώτοι μικροί προσφυγικοί συνοικισμοί σε τοποθεσίες στη Γαρίτσα, στο Μαντούκι, στα Καρτέρια. Το λεγόμενο πρόγραμμα στεγαστικής αποκατάστασης του μικρού ποσοστού όσων έμειναν στο νησί ολοκληρώθηκε πέντε δεκαετίες μετά τον ερχομό τους, το 1972!

Κι αυτό, ενώ στην πολυπολιτισμική - και γεμάτη και τότε με ιδιωτικά παλάτια και σημαντικό κρυμμένο πλούτο - Κέρκυρα οι πρώτοι Μικρασιάτες χρονολογούνται από το έτος 1000 περίπου, όταν οι Βυζαντινοί είχαν μεταφέρει κόσμο για να ενισχύσουν τα δυτικά σύνορα της αυτοκρατορίας τους.

Αλλά η σύγχρονη κυρίαρχη τάξη της Κέρκυρας και της Ελλάδας δεν «έμοιαζε» ούτε στον μυθικό βασιλιά Αλκίνοο της «Οδύσσειας»!

Είχε προκαλέσει πανελλήνια αίσθηση το 1973, το βιβλίο της Μαρκησίας Τζιμοπούλου «Πρόσφυγες στην Κέρκυρα, Χρονικό 1922 - 1923». Δεν εξέταζε συνολικά το ζήτημα, αφορούσε την τραγωδία του βομβαρδισμού από την αεροπορία του Μουσολίνι, τις 31 Αυγούστου 1923, σημείων του Παλαιού Φρουρίου του νησιού όπου διαβιούσαν πρόσφυγες, όταν ο ιταλικός φασισμός επιτέθηκε στην Κέρκυρα. Το δράμα των 15 αμάχων θυμάτων εκείνου του βομβαρδισμού, από τους οποίους οι 13 ήταν πρόσφυγες και που θύμα του ήταν και ένα κοριτσάκι ορφανό, κόρη πεσόντα στη Μικρά Ασία, περιέγραφε.

Στο Παλαιό Φρούριο βρίσκονταν, τότε, 6.000 - 8.000 πρόσφυγες και μαζί τους 350 ορφανά ελληνικής και αρμενικής καταγωγής, τη φροντίδα των οποίων υποστήριζε ο Δήμος του Λονδίνου.

Άλλοι αρκετοί βρίσκονταν στο Νέο Φρούριο της πόλης, που επίσης βομβαρδίστηκε.

Τα στοιχεία για όλο εκείνο το προσφυγικό δράμα και για το πόσα τράβηξαν και πόση δύναμη είχαν, μα και άλλα που πιστοποιούν με άφθονα παραδείγματα την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη που έδειξε στους πρόσφυγες ο κερκυραϊκός λαός ή που έδειξαν και ορισμένοι προύχοντες του τόπου εκόντες - άκοντες, ήλθε να ενισχύσει εφέτος το νέο βιβλίο του Μουρατίδη με τον τίτλο «Προφορικές μαρτυρίες προσφύγων της Μικρασιατικής Καταστροφής στην Κέρκυρα».

Φωτίζει ακόμη περισσότερο και την κατάσταση που επικρατούσε στην κερκυραϊκή κοινωνία μετά την Καταστροφή, όταν το βαλλόμενο από το κράτος τοπικό εργατικό - λαϊκό κίνημα προσπαθούσε να κάνει ό,τι μπορεί, σε συνθήκες διώξεων, για να βοηθήσει και τους πρόσφυγες.

Έγραψε ο Άγις Στίνας, που μετά την κατάρρευση του μετώπου στη Μικρά Ασία ήταν ξανά στρατιώτης στην πόλη του νησιού, για το τι συνέβη όταν ξέσπασε μια μεγάλη απεργία αρτεργατών και εργαζομένων άλλων κλάδων: «Είχα παρουσιαστεί με εκατοντάδες άλλους λιποτάκτες αμέσως μετά την κατάρρευση. Και στην Κέρκυρα, όπως και παντού, ήταν έκδηλη η επαναστατική κατάσταση. Εμείς με δική μας πρωτοβουλία αντιτάσσαμε στα αντιμοναρχικά συνθήματα των Φιλελευθέρων, της Δημοκρατικής Ένωσης και των αγροτιστών του Δενδρινού, τα συνθήματα (...): "Υπεύθυνος για τον πόλεμο, την πείνα και την ερήμωση είναι ο καπιταλισμός ολόκληρος και όχι μια μόνον μερίδα του", "Οι πρόσφυγες στα μέγαρα των πλουσίων" (...) Στον στρατό μιλούσαμε ανοιχτά μέσα στους θαλάμους, στα καφενεία, στους δρόμους (...), τραγουδούσαμε τη "Διεθνή", το "Τραγούδι της δουλειάς" και μια διασκευή από το του "Αητού το γιό": "Του ναύτη τα κανόνια θα γίνουνε σφυριά, θα σπάσουν το κεφάλι του κάθε μπουρζουά, δρεπάνια για το θέρος θα γίνουν τα σπαθιά". Με τη γενική απεργία είχε διαταχτεί γενική επιφυλακή. Ήμαστε με τα όπλα και με τις παλάσκες γεμάτες φυσίγγια. Και όμως το σύνολο σχεδόν αυτών των στρατιωτών είχε από προηγούμενες συζητήσεις συνειδητοποιήσει ότι στην περίπτωση διαταγής να κτυπήσουν τους εργάτες, άλλος θα ήταν ο στόχος κι όχι τα κεφάλια των εργατών. Ομάδες και μεμονωμένοι στρατιώτες με πλησιάζανε και μου σφίγγανε το χέρι, μου χαμογελούσαν, μου έκλειναν το μάτι και μου ψιθύριζαν "είμαστε εν τάξει". Όταν αυτές τις μέρες δόθηκε διαταγή να συγκεντρωθούν όσοι στρατιώτες ξέρανε να ζυμώνουνε για να αντικαταστήσουν τους απεργούς αρτεργάτες, παρ' όλο που πολλοί είχαν δηλώσει επάγγελμα αρτεργάτης όλοι αρνήθηκαν να γίνουν απεργοσπάστες.

Δέχτηκαν μόνον να δουλέψουν για την κουραμάνα του στρατού (...) Για τη στέγαση και την περίθαλψη των προσφύγων κάναμε επίσης ό,τι μπορούσαμε και καλούσαμε τους πρόσφυγες να καταλάβουν με τη βία τα μέγαρα των πλουσίων. Σε μια περίπτωση μερικοί στρατιώτες κι εγώ μαζί τους μπήκαμε επικεφαλής προσφύγων, απωθήσαμε τους χωροφύλακες και καταλάβαμε μια πτέρυγα των ανακτόρων».

Παρόλο που είχε απαγορευτεί κάτι τέτοιο ως... προσβολή και στην Αγγλία, στα Παλαιά Ανάκτορα στο κέντρο της πόλης είχαν βρει προσωρινή στέγη και είχαν φροντίσει κιόλας τον χώρο αρκετοί πρόσφυγες.

ΟΡΦΕΑΣ ΡΙΤΣΟΣ