Χίλιες!

Τόσες είναι πάνω-κάτω οι συναυλίες στις οποίες ερμήνευσε λυρικά και επικά τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη υπό τη διεύθυνσή του από το 1971 έως το 2001, οπότε ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης έπαυσε να διευθύνει συναυλίες. Σε μια τριακονταετία χίλιες περίπου συναυλίες. Σε τριάντα εννέα χώρες!

Η ερμηνευτική «καριέρα» του, εμβληματικά συνδυασμένη και ταυτισμένη κυρίως με το παγκοσμίως γνωστό «Canto General», με τη μουσική βεβαίως του Μίκη και σε στίχους -και για την Ελλάδα- του Πάμπλο Νερούδα, «έκλεισε» το 2012 στο Ηρώδειο των Αθηνών. Ελάχιστοι, μεταξύ των οποίων η Μαρία Φαραντούρη, ήξεραν ότι αυτή ήταν η τελευταία - και ίσως γι' αυτό και πιο συγκλονιστική σε ωριμότητα και δύναμη- φορά που τραγουδούσε μπροστά σε κοινό. Ενώ αυτό όρθιο τον αποθέωνε, εκείνος «έκλεινε» μια εκπληκτική πορεία χωρίς να πει λέξη για τον ανομολόγητο αποχαιρετισμό. Δεν θα βρείτε άλλωστε πουθενά καμία συνέντευξή του.

Ό,τι είχε να πει, το έχει πει τραγουδώντας ή σε ιδιωτικές φιλικές συζητήσεις του, σε κάποιες με μαθητές του όταν δίδασκε ως εκπαιδευτικός σε Γυμνάσια ή Λύκεια ή με φίλους του και σιγοτραγουδώντας επτανησιακά και άλλα τραγούδια σε καφενεία στην πολύ οικεία του νότια Κέρκυρα, καθώς και σ' ένα μικρό κείμενό του δημοσιευμένο σε βιβλίο των «Εκδόσεων Κέρκυρα» για τις συναυλίες του Μίκη και τις αφίσες τους. Τελεία και παύλα.

Δεν μίλησε ούτε στον θάνατο του Μίκη. Δεν ξέρει αν θα μπορέσει ποτέ να μιλήσει για εκείνον, όπως είχε εξηγήσει -με τη γνωστή στο περιβάλλον του ιδιαίτερη επτανησιακή του σεμνότητα, ταπεινότητα και οικειότητα συγχρόνως- σε φίλους του.

Μαζί με τη Μαρία Φαραντούρη, μάλλον κανένας άλλος ερμηνευτής δεν προτιμήθηκε με τόση σταθερότητα για δεκαετίες από τον Μίκη Θεοδωράκη και για τόσα αμέτρητα τραγούδια, λυρικά κιόλας όπως οι γνωστές «Μπαλάντες», σε συναυλίες που διηύθυνε.

Μιλάμε βεβαίως, κυρίες και κύριοι, για τον Πέτρο Πανδή και τη διαύγεια και τη δύναμη της φωνής, της Τέχνης και της προσωπικότητάς του.

Στο Παρίσι, επί Χούντας, ξεκίνησε η εκπληκτική πορεία του στο πλάι -μέχρι το τέλος- του Μίκη Θεοδωράκη. Το 1971.

Το 1966, πριν εμφανιστεί ερμηνευτικά και σε ελληνική κινηματογραφική ταινία με το τραγούδι «Φέρτε γλυκό κρασί» σε νότες του Νότη Μαυρουδή, γνωρίστηκε με τον Γιάννη Ρίτσο - πάνω σε κατοπινή συνάντησή τους- σε μια πρόβα στην Αθήνα για την ερμηνεία του τραγουδιού «Ψιλόβροχο» με τους στίχους του Ρίτσου σε νότες του Σπήλιου Μεντή. Έμελλε να τραγουδήσει αργότερα αμέτρητους στίχους του μεγάλου ποιητή στις μελωδίες του Μίκη Θεοδωράκη σε δεκάδες χώρες.

Ο Μίκης, ο Γιάννης Ρίτσος και ο Κερκυραίος από την περιοχή της Λευκίμμης επαναστάτης εκπαιδευτικός -που άφησε εποχή στην Κέρκυρα- Δημήτρης Πανδής, πατέρας του Πέτρου Πανδή, στα πέτρινα χρόνια ήταν μαζί στο κολαστήριο της Μακρονήσου.

Ένας πλούτος αρχειακών υλικών και στοιχείων, με φωτογραφικό υλικό και δημοσιεύματα από την καλλιτεχνική «διαδρομή» του Μίκη Θεοδωράκη σε δεκάδες χώρες, από όπου μπορούν να αντληθούν και πολύτιμα για τον ερμηνευτή Πέτρο Πανδή, είναι κατατεθειμένος στη Βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» του Μεγάρου Μουσικής, στην Αθήνα, όπου τη διεύθυνσή της έχει η κερκυραϊκής καταγωγής μουσικολόγος Βάλια Βράκα.

Και πού δεν τραγούδησε ο Πέτρος Πανδής με τον Μίκη!

Τα αρχειακά υλικά βεβαιώνουν για τριάντα εννέα χώρες, μαζί με την Ελλάδα, στις οποίες έχει τραγουδήσει με τον Θεοδωράκη, συνήθως βέβαια αρκετές φορές σε διαφορετικές συναυλίες.

Σε όλες τις ηπείρους.

Στην Αργεντινή, στο Μπουένος Άιρες, εδώ. Δίπλα του ηθοποιός της χώρας, παρουσίαζε τους κύκλους των τραγουδιών. Ήταν 28 Αυγούστου 1972. Δεν είχε μελοποιηθεί ακόμη το λατινοαμερικάνικο «Canto General» που τον έκανε παγκοσμίως πολύ πιο γνωστό, ως τον πιο αυθεντικό ερμηνευτή του βέβαια, στο ασυναγώνιστο ντουέτο του με τη Μαρία Φαραντούρη.

«Στο Μπουένος Άιρες είχαμε 16 χιλιάδες θεατές».

Στην Αυστραλία, τραγούδησε στη Μελβούρνη τον Μάρτιο του 1972, στο πλαίσιο των αμέτρητων αντιδικτατορικών συναυλιών του Μίκη. Εικονίζεται εδώ με αριστερά την Φινλανδή ερμηνεύτρια Άρια Σανγιόμαα και δεξιά την - όπως κι εκείνος επίσης Επτανήσια βέβαια στην καταγωγή- Μαρία Φαραντούρη και τον Θεοδωράκη, τραγουδώντας μαζί.

Από συναυλία στην Αυστρία, στη Βιέννη στις 18 Νοεμβρίου 1977, είναι η φωτογραφία που μόλις είδατε. Εικονίζονται μαζί του αριστερά η Μαργαρίτα Ζορμπαλά και δεξιά ο μέγας δεξιοτέχνης του μπουζουκιού Λάκης Καρνέζης, με τον Μίκη να διευθύνει βέβαια.

Στο Βέλγιο, εδώ. Με το θρυλικό πια «Canto General» που έχουν αποδώσει δεκάδες συμφωνικές ορχήστρες και χορωδίες διεθνώς και διασκευάζει πια για μπάντα Φιλαρμονικών Σωμάτων ο μαέστρος της «Παλαιάς Φιλαρμονικής Σπύρος Προσωπάρης και δυστυχώς δεν στάθηκε δυνατόν η παρουσίαση ενός πρώτου κομματιού του να συμπεριληφθεί στο πρόγραμμα της επικείμενης συναυλίας «Όλη η Κέρκυρα μια χορωδία για τον Μίκη, την Ελλάδα και την ειρήνη».

Ήταν 24 Ιουνίου 1981 η ημέρα εκείνης της συναυλίας. Τότε στην πόλη-έδρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ευρωπαϊκού σκέλους του ΝΑΤΟ «παίχτηκε» αυτό το έργο, το οποίο αποτελεί, όπως είχε πει ο Μίκης, δυναμίτη στα θεμέλια της αμερικανοκρατίας και ύμνο για την παγκόσμια ειρήνη και ευημερία.

Το «Canto General», έχει αφήσει να εννοηθεί ο Πανδής, το ανέθεσε στον ίδιο και τη Μαρία Φαραντούρη ο Μίκης Θεοδωράκης, συνεκτιμώντας τις ιδιαίτερες, επτανησιακές ρίζες τους με την αναπόφευκτη πολυφωνική επιρροή στις φωνές τους, στις ερμηνείες τους. Σε μια φιλική συζήτηση με δημοσιογράφο και όχι συνέντευξη -που λανθασμένα είδε ως δικό του κείμενο το φως της δημοσιότητας πριν από μερικά χρόνια- είχε πει: «Ο Θεοδωράκης ακούει προσεκτικά τον τραγουδιστή με τον οποίο συνεργάζεται. Αξιοποιεί εκείνο που θέλει και εκείνο που ο ερμηνευτής μπορεί να του δώσει (...) Θα τραγουδούσα (...) ως Κερκυραίος (...) πιο κοντά στη Δύση (...) Έτσι, όταν αποφάσισε να προχωρήσει με το "Canto General" θεώρησε ότι ήταν ένα έργο που ταίριαζε στη φωνή της Μαρίας και τη δική μου».

Στη Βενεζουέλα. Καράκας, 26 Αυγούστου 1973. Τραγούδησε -πάνω σχετικό δημοσίευμα- σε «Canta al socialismo» συναυλία του Μίκη, μαζί με άλλους Έλληνες ερμηνευτές, όπως αναφέρεται στο πρόγραμμά της, σε πανεπιστημιακό στάδιο. Ήταν εστιασμένη στον «Ζορμπά».

«Λοιπόν, πάμε δυναμικά». Σταθερό το σύνθημα του Μίκη, πριν αρχίσει μια συναυλία.

Στη Βουλγαρία, στη Σόφια, εδώ. Ήταν 6 Φεβρουαρίου 1983.

Μαζί με τον συνθέτη, στην εικόνα, Θωμόπουλος, Φαραντούρη, Πανδής.

«Πώς να μεταφέρεις εκείνη τη συγκλονιστική ατμόσφαιρα ενός κατάμεστου θεάτρου, μια ατμόσφαιρα μεγάλης γιορτής».

Πόσες και πόσες φορές τραγούδησε, βέβαια, στην -άλλοτε και ληστρική «Προστάτιδα Δύναμη» των Επτανήσων- Βρετανία!

Από την πρώτη του εμφάνιση στη χώρα αυτή, στο περίφημο «Royal Albert Hall», είναι η προηγούμενη φωτογραφία. Ιανουάριος του 1973, 30 του μηνός, ήταν. Στη σκηνή η Αφροδίτη Μάνου, ο Πανδής, η Φαραντούρη, ο μουσικοσυνθέτης. Τότε ο Μίκης Θεοδωράκης παρουσίασε για πρώτη φορά τα «Δεκαοχτώ λιανοτράγουδα» του Γιάννη Ρίτσου, όπως εκείνο με τους στίχους «Εδώ σωπαίνουν τα πουλιά σωπαίνουν κι οι ανθρώποι» που η μελωδία τους αντήχησε στο μαρτυρικό κερκυραϊκό νησάκι Λαζαρέτο τον περασμένο Νοέμβριο.

Η συναυλία εκείνη έμεινε αξέχαστη στους συντελεστές της. Εξελίχθηκε σε μια πολύ μεγάλη αντιδικτατορική διαδήλωση.

«Ήταν συγκλονιστική η στιγμή που εμφανιστήκαμε στη σκηνή και χιλιάδες θεατές μας υποδέχθηκαν όρθιοι, χτυπώντας ρυθμικά τα πόδια τους στο δάπεδο του ιστορικού θεάτρου».

Στο τέλος, «"Τη Ρωμιοσύνη μην την κλαις"... κι "έπεσε" το θέατρο!».

Γαλλία. Παρίσι, Εθνικό Θέατρο, εδώ. Το ημερολόγιο έλεγε 13 Οκτωβρίου 1971.

Πανδής, Μαρία Δημητριάδη, Αντώνης Καλογιάννης, Φαραντούρη, Θεοδωράκης. Τόση η ζήτηση του κοινού, που η συναυλία επαναλήφθηκε την επομένη.

Εκεί, το 1972, «μια ημέρα της προετοιμασίας του "Canto General" ήρθε να παρακολουθήσει την πρόβα μας ο ίδιος ο Νερούδα, πρέσβης τότε της δημοκρατικής Χιλής του Αλιέντε στο Παρίσι. Είχαν πρωτοσυναντηθεί με τον Μίκη το 1971, όταν είχε ταξιδέψει στη Χιλή, καλεσμένος του Αλιέντε (...) Όταν ήρθε στο μικρό στούντιο μαζί με τη σύζυγο και τη γραμματέα του αγκάλιασε συγκινημένος τον Θεοδωράκη και έπειτα παρακολούθησε σχεδόν με κατάνυξη την προσπάθειά μας να αποδώσουμε μουσικά την ποίησή του. Ήταν λιγομίλητος, πότε-πότε χαμογελούσε και έπειτα συζήτησε με τον Μίκη κάποιες λεπτομέρειες. Αργότερα, ο τελευταίος μας μετέφερε λόγια γεμάτα θέρμη και μια παράκληση του ποιητή να τραγουδάμε με τη νοτιοαμερικάνικη προφορά και όχι με την καστιγιάνικη. Ενθαρρυμένοι από την έγκριση του Νερούδα, ξεκινήσαμε το μεγάλο ταξίδι (...) Και ο ενθουσιασμός δεν εξατμίστηκε ποτέ.

Αντίθετα, μεταδιδόταν αμέσως στο κοινό, σε όποια χώρα και αν ταξιδεύαμε, όσο και αν ήταν άγνωστη η γλώσσα και η μουσική».

Στη Γερμανία. Την Ανατολική Γερμανία, όταν ακόμη ήταν ξεχωριστό κράτος. Φεβρουάριος 1983 στο Ανατολικό Βερολίνο, συναυλίες- χαιρετισμοί του μεγάλου συνθέτη με Δήμητρα Γαλάνη, Γιάννη Θωμόπουλο, Πανδή, Φαραντούρη.

Στη Γερμανία. Τη Δυτική Γερμανία, όταν ακόμη ήταν ξεχωριστό κράτος. Αμέτρητες φορές κι εδώ. Η φωτογραφία είναι από το 1975, στο Δυτικό Βερολίνο. Θεοδωράκης, Φαραντούρη, Πανδής. Συναυλία με τη Φιλαρμονική Βερολίνου.

Στην άλλοτε ενιαία Γιουγκοσλαβία, στην Κροατία. Μάνου, Πανδής, Φαραντούρη με τον Μίκη. Ζάγκρεμπ, 25 Ιουνίου 1973.

Στην τότε ακόμη Γιουγκοσλαβία, πάλι, στη Σερβία που ζούσε κι αυτή ειρηνικά και που λάτρεψε ακόμη περισσότερο τον Μίκη το 1999 στους τραγικούς βομβαρδισμούς της από τους ΝΑΤΟικούς «συμμάχους», όταν οργάνωσε μεγάλες συναυλίες κι εκεί. Ο Πέτρος Πανδής τραγούδησε στο Βελιγράδι πρώτη φορά στις 28 Ιουνίου 1973.

Σε δυσδιάκριτο στη φωτογραφία φύλλο τοπικής εφημερίδας ο Μίκης Θεοδωράκης είχε δημοσιεύσει ιδιόγραφη αφιέρωση.

Στη μία πόλη μετά την άλλη, σε τόσες και τόσες χώρες, «άνθρωποι χαρούμενοι, δακρυσμένοι, ζούσαν κι αυτοί τη μεγάλη γοητεία των τραγουδιών του».

Στην πρώην Γιουγκοσλαβία, στη Σλοβενία, είχαν τραγουδήσει στην πόλη Πορτορόζ στις 26 Ιουνίου 1973, στο πλαίσιο της ίδιας περιοδείας στα Βαλκάνια. Διαφημιστικό φυλλάδιο για τη συναυλία περιλάμβανε εικόνες από συναυλίες τους στην Αργεντινή και το Ισραήλ.

Στη Δανία, στην οποία αναφέρεται μεταξύ άλλων το πιο πάνω δημοσίευμα, ο Πανδής τραγούδησε με τον Μίκη, μεταξύ άλλων, στην Κοπεγχάγη στις 22 Νοεμβρίου 1987.

Στην Ελβετία, στην οποία επίσης αναφέρεται αναλυτικά το δημοσίευμα που είδατε πιο πάνω και αναφέρεται και αυτό εφημερίδας της Γενεύης, ερμήνευσε τραγούδια του Μίκη ο Πανδής σε πολλές συναυλίες του, συμπεριλαμβανομένης μίας στην οργάνωση της οποίας συνέβαλε πολύ ο αυτοεξόριστος εκεί επί Χούντας Κερκυραίος ποιητής Ιάσων Δεπούντης, μαθητής του εκπαιδευτικού Δημήτρη Πανδή.

Μία από αυτές είχε γίνει στη Γενεύη στις 24 Φεβρουαρίου 1975.

Στο Ζαΐρ, όπως είναι πιο γνωστό, στο Κονγκό της κεντρικής αφρικανικής ηπείρου και του ιστορικού δολοφονημένου ηγέτη του Πατρίς Λουμούμπα, είχε γίνει συναυλία του Μίκη με ερμηνευτές τον Πέτρο Πανδή, τη Μαρία Φαραντούρη και τον Γιάννη Θωμόπουλο στην πρωτεύουσα Κινσάσα -σ' εκείνην αναφέρεται η αφίσα- στις 22 Ιανουαρίου 1982.

Παντού «εξαντλητικές πρόβες. Ο Μίκης ήταν απαιτητικός. Πολλές ώρες και ημέρες αφιερώναμε στις πρόβες. Προσπαθούσε πάντα να πάρει το μάξιμουμ από τους συνεργάτες του».

Στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, βέβαια, επίσης τραγούδησε με τον Μίκη αρκετές φορές. Στην πόλη-κέντρο της αμερικανικής αεροναυπηγικής βιομηχανίας, το Σιάτλ, ερμήνευσε έργα του στις 21 Οκτωβρίου 1973.

Μιαν άλλη φορά στις ΗΠΑ, «τον Νοέμβριο του 1973, λίγο πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, εμφανιστήκαμε στο Lincoln Center της Νέας Υόρκης. Προβλέπαμε πάντα ώστε ένας ηθοποιός να κάνει μια εισαγωγή στα αγγλικά, για να προετοιμάσει τον κόσμο. Μα, καθώς περιμέναμε να ολοκληρώσει, δεν είχαμε φανταστεί ότι θα βγαίναμε σε μια σκηνή σπαρμένη ολόκληρη με κόκκινα γαρύφαλλα».

Στην Ισπανία ερμήνευσε το «Canto General» στη Βαρκελώνη, υπό τον Μίκη, στις 6 Ιουνίου 1983.

Στο Ισραήλ ο Πανδής εικονίζεται πάνω σε συναυλία που έδωσε ο Θεοδωράκης στις 29 Ιουλίου 1972. Στο Τελ Αβίβ.

Στην Ιταλία επίσης τραγούδησε αρκετές φορές. Μια μεγάλη συναυλία, από την οποία και η πιο πάνω εικόνα, είχε δοθεί εκεί τον Μάρτιο του 1972.

Στον Καναδά εδώ. Σε συναυλία στην πόλη Έντμοντον. Με τη Μάνου και τη Φαραντούρη, ενώ διευθύνει ο Μίκης.

Ήταν Νοέμβριος του 1973, οκτώ ημέρες πριν από το ξέσπασμα του Πολυτεχνείου στην Αθήνα.

Στην Κολομβία -πάνω η αφίσα της συναυλίας- ερμήνευσε το «Canto General» στην πρωτεύουσα Μπογκοτά. Τον Απρίλιο του 1985.

Ήταν ο Πέτρος Πανδής και στην -και τότε και σήμερα υφιστάμενη τα πάνδεινα από τον με κάθε τρόπο πόλεμο των ΗΠΑ εναντίον της- ηρωική Κούβα, στη συναυλία του Θεοδωράκη στην Αβάνα στις 29 Ιουλίου 1981.

Παρόντος και του ιστορικού ηγέτη της χώρας Φιντέλ Κάστρο. Εικονίζεται στη σκηνή αριστερά στην πρώτη από τις τρεις πιο πάνω φωτογραφίες ενώ ο Μίκης ετοιμάζεται να αγκαλιάσει τον Κάστρο, σε ιδιαίτερη φωτογράφηση μαζί του και με τον Μίκη και τη Μαρία στην επόμενη, ενώ η τρίτη εικόνα δείχνει χειροποίητη αφίσα για τη συναυλία. Που ήταν αφιερωμένη βέβαια στο «Canto General».

Λαός πολύς «στη μεγάλη πλατεία μπροστά στον καθεδρικό ναό της Παναγίας της Αβάνας».

Ο Κάστρο πέρασε μαζί τους τη βραδιά, καθώς ο Μίκης γιόρταζε τα γενέθλιά του. «Όλη τη νύχτα πέρασε μαζί μας. Κόψαμε την τούρτα, φάγαμε, ήπιαμε και τραγουδήσαμε, μα, κυρίως, τον ακούγαμε όρθιο και ακούραστο να μιλά για τα μικρά, καθημερινά επιτεύγματα της κουβανικής κοινωνίας, που δεν ήταν δα και μικρό πράγμα για μια χώρα που ζούσε οικονομικά αποκλεισμένη, επειδή είχε τολμήσει να αντισταθεί στις ανελέητες δικτατορίες της Λατινικής Αμερικής».

Ήταν και στην Κύπρο με τον Μίκη. Με τον Θωμόπουλο, τον Γιώργο Θεοδωράκη, τη Φαραντούρη και Κύπριους ερμηνευτές. Η φωτογραφία είναι από συναυλία τους στις 9 Ιουλίου 1975.

Στη μαρτυρική Λευκωσία.

Όπως και στον Λίβανο. Εδώ σε δημοσίευμα λιβανέζικης εφημερίδας για συναυλίες που δόθηκαν στις 21-22 Ιουνίου 1973.

Στη Βηρυτό.

Στο Λουξεμβούργο εικονίζεται εδώ, μαζί με Ελληνίδα μεταφράστρια, τη Μάνου, τη Φαραντούρη, τον Θεοδωράκη. Φωτογραφία τραβηγμένη σε συναυλία τους στην Πόλη του Λουξεμβούργου στις 11 Φεβρουαρίου 1973.

Στο Μεξικό. Στην πόλη Πουέμπλα, όπως λέει η δεύτερη εικόνα. Στις 6 Σεπτεμβρίου 1973. Σε συναυλία εκτός προγράμματος. Για σεισμόπληκτους της πόλης. Είχαν φτάσει στην Πόλη του Μεξικού από το Καράκας τέλη Αυγούστου και το ίδιο βράδυ άφησαν το ξενοδοχείο τους, λόγω πολύ δυνατού σεισμού. Έτσι, πήγαν κι έδωσαν εκείνη τη συναυλία. Ήταν υπαίθρια, για κουράγιο στον κόσμο. Θα πήγαιναν αμέσως μετά στο Σαντιάγκο, στη Χιλή, για συναυλία με παρόντες τον ποιητή Πάμπλο Νερούδα και τον πρωθυπουργό της χώρας Σαλβαδόρ Αλιέντε. Τους πρόλαβε το στρατιωτικό πραξικόπημα του Πινοσέτ. Έδωσαν νέα συναυλία, στην Πόλη του Μεξικού στο περίφημο ιστορικό Θέατρο της πόλης, με ένα συγκλονιστικό, όπως χαρακτηρίστηκε, κοντσέρτο για την ελευθερία των λαών.

Στη Νικαράγουα, όπως πιστοποιεί και το εικονιζόμενο φύλλο της επαναστατικής εφημερίδας «Barricada», που σημαίνει οδόφραγμα, έδωσαν συναυλίες στην επαναστατημένη πρωτεύουσα Μανάγκουα.

Τριπλή. Στις 5, 6 και 7 Αυγούστου 1981.

Τη χορωδία απάρτιζαν Κουβανοί. «Δώσαμε την πρώτη συναυλία στη Νικαράγουα σε ένα καταπληκτικό κτίριο, με παρόντα, ένστολα και ένοπλα, όλα τα στελέχη των Σαντινίστας. Τραγουδούσαμε εναλλάξ με τη Μαρία και, μόλις τελείωσα το "Sandino", ένα οκτάλεπτο, συναρπαστικό τραγούδι, είδαμε ξαφνιασμένοι στο απέναντι θεωρείο να σηκώνονται όλοι οι Σαντινίστας και να αναφωνούν πανηγυρικά: "Sandino hoy, Sandino siempre!"».

Για μια λαϊκή νίκη.

Στη Νορβηγία, στο Όσλο, τραγούδησαν στις 5-6 Φεβρουαρίου 1978. Στο πλαίσιο περιοδείας στις σκανδιναβικές χώρες.

Στην Ολλανδία μία από τις συναυλίες που είχαν δώσει ήταν στις 31 Ιανουαρίου 1978. Στο Άμστερνταμ. Από εκεί η αφίσα.

Τραγούδησαν και στην Ουγγαρία βέβαια. Στη Βουδαπέστη είχαν πραγματοποιήσει μια μεγάλη συναυλία στις 21 Φεβρουαρίου 1977.

Στο Περού, στην πρωτεύουσα Λίμα, ο Πέτρος Πανδής, η Άρια Σανγιόμαα και η Μαρία Φαραντούρη είχαν δώσει δύο συναυλίες με τον Μίκη το 1972. Στις 5 και 6 Σεπτεμβρίου εκείνης της χρονιάς. Στην Όπερα του Περού.

«Τα εισιτήρια είχαν εξαντληθεί πέντε ολόκληρους μήνες πριν».

Στη Ρουμανία, στο Βουκουρέστι, τραγούδησαν στις 23 Σεπτεμβρίου 1977. Πάλι με πλήθος κόσμου.

Στη Σουηδία τραγούδησαν ο Πέτρος και η Μαρία, στη Στοκχόλμη, στις 27 Φεβρουαρίου 1982, υπό τον Μίκη. Αποθεώθηκαν.

Ο Πανδής ερμήνευσε κάποια τραγούδια του με «ιερή οργή» και είναι «ένας από τους πιο επιφανείς ερμηνευτές του έργου του», σημείωνε σουηδική εφημερίδα.

Στην Τουρκία -πάνω δημοσίευμα της «Milliyet»- τραγούδησαν και στην Έφεσο. Εκεί ερμήνευσαν τραγούδια του Μίκη η Μαρία, ο Πέτρος και ο Τούρκος ερμηνευτής Ζουλφί Λιβανελί, συνεργάτης του Μίκη και στις δράσεις του υπέρ μια ελληνοτουρκικής φιλίας. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1988 ήταν αυτή η συναυλία.

Στην Τυνησία είχε τραγουδήσει με τον Μίκη, κατόπιν πρόσκλησης σε Διεθνές Φεστιβάλ, στην Καρχηδόνα στις 14 Ιουλίου 1973.

«Μουσική χωρίς σύνορα», όπως έγραφε παντού σχεδόν ο Τύπος.

Στην Φινλανδία, με τον Μίκη, ο Πέτρος Πανδής είχε τραγουδήσει στις 7-8 Φεβρουαρίου 1978. «Tuliνuori», δηλαδή ηφαίστειο, είχε χαρακτηρίσει φινλανδική εφημερίδα τον μεγάλο συνθέτη.

Στη γη του Πάμπλο Νερούδα, τη Χιλή, o Πανδής τραγούδησε φυσικά το «Canto General».

Στο Σαντιάγκο, σε δύο συναυλίες, στις 23 και 24 Απριλίου 1993.

Εικονίζεται πάνω με τον συνθέτη, τη Σαγιόνμαα και Γερμανό μαέστρο -που διηύθυνε μερικά τραγούδια του έργου- στην τοποθεσία Ίσλα Νέγκρα. Στον τάφο του Νερούδα. Οι συνοδευτικές εικόνες προέρχονται από αφίσες και το πρόγραμμα των ιστορικών εκείνων συναυλιών που είχαν προκαλέσει ιδιαίτερο διεθνές ενδιαφέρον.

Στην Ελλάδα ο Κερκυραίος ερμηνευτής ήταν βέβαια «παρών» και στην πρώτη μεγάλη συναυλία του Μίκη στην Αττική μετά την πτώση της Χούντας, όσο και σ' εκείνη την αξέχαστη στους παλιότερους πρώτη μεταδικτατορική συναυλία του στην Κέρκυρα, το 1975, καθώς και σε επόμενες με εκείνον στο νησί και σε όλη τη χώρα. Είχε τραγουδήσει αργότερα και στο Δημοτικό Θέατρο της πόλης υπό τη διεύθυνση του συγχωριανού του κιόλας σημαντικού Κερκυραίου μουσικοσυνθέτη και μαθητή του Μίκη, Σπύρου Σαμοΐλη, με τραγούδια του ηχογραφημένου το 1975 σε πρώτη εκτέλεση δίσκου του Σαμοΐλη «Βάστα καρδιά» που απέδωσαν ο Πέτρος Πανδής και η Ελένη Βιτάλη, με στίχους του Κώστα Βάρναλη, αλλά και του καταγόμενου επίσης από τη Λευκίμμη ποιητή Νίκου Πανδή και του επίσης Επτανήσιου Σαράντη Αλιβιζάτου.

Ήταν, αξεχώριστα από τη Μαρία Φαραντούρη, ο σταθερός -και κορυφαίος- ερμηνευτής του «Canto General» σε δεκάδες συναυλίες, μαζί της, με το συγκλονιστικό αυτό έργο στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, επί δεκαετίες. Ως το 2012.

Αξέχαστη και αξεπέραστη η λυρική όσο και ρωμαλέα ερμηνεία του στο «Canto General». Ανεπανάληπτη ήταν και η απαγγελία στίχων του ποιήματος μερικές φορές από τον ίδιο τον Πέτρο Πανδή. Αυτό είχε συμβεί και το 1983 - είναι εύκολο να βρεθεί στο YouTube, με τον ίδιο να απαγγέλλει στα ελληνικά και να τραγουδά στα ισπανικά το εμβληματικό ολιγόλεπτο «La United Fruit Co.»- όταν ο Μίκης Θεοδωράκης παρουσίασε στην Αθήνα για πρώτη και τελευταία φορά ολόκληρο το «Canto General» και με τα δεκατρία μέρη του, με σκανδιναβική χορωδία και ορχήστρα, σε μια συναυλία που είχε δοθεί τότε στον μουσικό - πολιτιστικό χώρο του Λυκαβηττού. Εκπληκτική είναι η απόδοση του «La United Fruit Co.» στην Αθήνα -και είναι επίσης εύκολο να βρεθεί στο YouTube- από τον ίδιο χωρίς απαγγελία, με μαέστρο τον Λουκά Καρυτινό και με ελληνική χορωδία και ορχήστρα, σε μίαν από τις τελευταίες εμφανίσεις του Πέτρου Πανδή σε μουσική σκηνή το 2012, σε ηλικία άνω των 70 ετών, λίγο πριν από την επίσης σφριγηλή τελευταία εμφάνισή του το 2012 στο αθηναϊκό Ηρώδειο.

«Είναι η ομορφιά της αληθινής μουσικής, της ανθρώπινης αλληλεγγύης και ενός κοινού οράματος που ένωσαν χιλιάδες ανθρώπους πέρα από σύνορα, πέρα από τα εμπόδια της γλώσσας. Και, παρ' όλες τις αντιξοότητες, συνεχίζουν να τους ενώνουν».

ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΑΡΟΥΝΙΑΤΗΣ