Με διαφορά 22 χρόνων, την ίδια ημέρα του ίδιου μήνα, σαν σήμερα, στην Κέρκυρα έδυε ο Διονύσιος Σολωμός και ανέτειλε η Ειρήνη Δεντρινού. Ήταν και στις δύο περιπτώσεις, με το παλαιό ημερολόγιο, 9 του Φλεβάρη. Το 1857, στα Μουράγια της πόλης της Κέρκυρας πέθανε ο αρχηγέτης της πνευματικής Επτανησιακής Σχολής, ο πατέρας της νεοελληνικής λογοτεχνίας, ο πνευματικός οδηγός μας, σύμφωνα με τον Κώστα Βάρναλη, για την κατάκτηση της ελευθερίας σε όλες της τις διαστάσεις. Το 1879, εκεί κοντά, στα όρια της σημερινής οδού Σολωμού, γεννήθηκε η αξεπέραστη ίσαμε σήμερα γυναικεία ηγετική μορφή του πνευματικού γίγνεσθαι της Κέρκυρας, που βάδισε στα χνάρια του με οδηγό εκείνον, τον υπερασπίστηκε και τον ύμνησε κι έμελλε να αποτελέσει τον στερνό εκπρόσωπο της Επτανησιακής Σχολής, ώσπου έφυγε από τη ζωή το 1974.
Αν και δεν είναι η Επτανησιακή Σχολή το θέμα μας, δεν μπορούμε να μην επισημάνουμε, καθώς σκεφτήκαμε με την ευκαιρία αυτής της σύμπτωσης να αφιερώσουμε λίγες γραμμές στη θύμησή τους, πως ο Σολωμός - η εισαγωγική εικόνα του αποτελεί εικαστική δημιουργία του Σπύρου Προσαλέντη - ήταν η αρχή της και η Δεντρινού - η εισαγωγική εικόνα της αποτελεί εικαστική δημιουργία της Ρένας Κρουαζιέ - το τέλος της.
Το ημερολόγιο άλλαξε βέβαια, πορευόμαστε πια με το Γρηγοριανό έχοντας αφήσει πίσω μας το Ιουλιανό, μα η Ελλάδα, όπως μπορείτε να δείτε και σε όλες τις εφημερίδες με στήλες για τα μεγάλα γεγονότα που συνέβησαν «Σαν σήμερα», έχει εγγράψει την 9η Φλεβάρη ως ημέρα θύμησης του θανάτου του Σολωμού.
Λίγα λουλούδια ημέρας γνωρίζουμε ότι θα αποτεθούν σήμερα από ένα πρόσωπο της Κέρκυρας στο νεκροταφείο του κερκυραϊκού προαστίου της Γαρίτσας, τόσο στο κενοτάφιο του Διονύσιου Σολωμού όσο και στον τάφο της Ειρήνης Δεντρινού ή Δενδρινού, όπως ήταν η ακριβής επωνυμία της, ενώ προτιμούσε να αναφέρεται ως Δεντρινού κι έτσι υπέγραφε κι ήθελε να μείνει στη μνήμη μας. Μολονότι δεν χωρεί βέβαια σύγκριση ή κάποιος ανάλογος παραλληλισμός του πνευματικού έργου των δύο αυτών προσωπικοτήτων, όσα χρόνια και αν περάσουν, πιστεύουμε, η Κέρκυρα αυτή την ημέρα θα θυμάται και θα τιμά, συχνά, τη μνήμη αμφοτέρων.
Ειδικότερα για τη Δεντρινού, δεν θα αργήσουμε, ελπίζουμε, να συμβάλουμε ώστε να έλθει στο φως μια ανέκδοτη μελέτη για το έργο και την προσωπικότητά της, γραμμένη πριν από τρεις περίπου δεκαετίες.
Το άστρο της Ειρήνης Δεντρινού το γένος Ζαβιτζιάνου, συζύγου του πολιτικού Ανδρέα Δενδρινού, ανέτειλε - πάνω εικονίζεται ληξιαρχικό έγγραφο των Αρχείων Κέρκυρας από το οποίο προκύπτει σαφώς ότι η αναφερόμενη σε δημοσιεύματα μαρτυρία της για την ημερομηνία γέννησής της αφορούσε το παλαιό ημερολόγιο, ενώ μέχρι τώρα υπήρχε ερωτηματικό μήπως η ίδια αναφερόταν στο νέο ημερολόγιο - τις 9 Φλεβάρη 1879.
Παρουσιάζουμε σήμερα, πιο κάτω, δύο αθησαύριστα ποιήματά της, δημοσιευμένα σε εφημερίδα του ΕΑΜ Κέρκυρας τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, τα οποία - λογοκριμένα ενδεχομένως για πολιτικούς λόγους καθώς αναφέρονται σε προσωπικότητες της Αριστεράς σε τοπικό και πανελλήνιο επίπεδο - απουσιάζουν από οποιοδήποτε βιβλίο έχει εκδοθεί με ποιήματα και άλλα έργα της ή για τη ζωή της, όπως και από κάθε σχετικό δημοσίευμα, παρόλο που και ενόσω ζούσε και μετά τον θάνατό της έχουν γίνει αρκετές εκδηλώσεις για εκείνη. Συγχρόνως, παρουσιάζουμε πλευρές μιας εξ όσων γνωρίζουμε τελείως αμνημόνευτης από τότε, για παρόμοιους λόγους υποθέτουμε, δραστηριότητάς της στο πλευρό του ΕΑΜ της Κέρκυρας.
Επιλέξαμε, λόγω της ημέρας, να συμπεριλάβουμε στις γραμμές που ακολουθούν, πριν από οτιδήποτε άλλο, λίγα δικά της λόγια που αφορούν τον Σολωμό. Είχε μιλήσει γι' αυτόν σε εκδήλωση που οργάνωσε ο σύλλογος των δασκάλων της Κέρκυρας τις 8 Γενάρη 1919. Η συγκεκριμένη διάλεξή της είχε δημοσιευτεί στο περιοδικό «Γράμματα» στην Αλεξάνδρεια το ίδιο έτος, ανατυπώθηκε αργότερα σε ιδιαίτερο τεύχος και ο Κερκυραίος δημοσιογράφος Κώστας Δαφνής την συμπεριέλαβε σε αφιερωμένο στη Δενδρινού τόμο των «Κερκυραϊκών Χρονικών» το 1953, που επανεκδόθηκε λόγω υψηλής ζήτησης το 1971, τρία χρόνια πριν από τον θάνατό της.
Είναι γνωστοί οι αγώνες της - και δεν θα αναφερθούμε σ' αυτούς αναλυτικά - τόσο για την υπεράσπιση της σολωμικής πνευματικής κληρονομιάς όσο και για την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας, μαζί βέβαια με πολλούς άλλους λόγιους του καιρού της, όπως ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης και ο Λορέντζος Μαβίλης. Λίγα χαρακτηριστικά αποσπάσματα της διάλεξής της για τον Σολωμό, τα οποία αφορούν κυρίως όσα συνέβησαν στην αγγλοκρατούμενη τότε Κέρκυρα όταν έγινε γνωστός ο θάνατος του Ζακύνθιου βάρδου της ελευθερίας, επιλέξαμε να θυμίσουμε. Να τι είχε πει:
«Η Ιονική Βουλή σταμάτησε αμέσως τότες τη συνεδρίασή της και κήρυξε δημόσιο πένθος για το χαμό μιας τέτοιας προσωπικότητας κ' η δημοτική αρχή της Κέρκυρας έδωκε διαταγή να πάψει κάθε διασκέδαση ως ότου ταφεί ο νεκρός, που η κηδεία του, γιομάτη επιβολή και μεγαλοπρέπεια, συντροφεύτηκε με τ' αληθινά δάκρυα εκείνων που ευτύχησαν να γνωρίσουν και ν' αγαπήσουν την αλησμόνητη ποιητική μορφή, και με του λαού την ανυπόκριτη θλίψη».
Με το πολυσχιδές έργο της η Δεντρινού προσπάθησε ν' ανταποκριθεί με τον καλύτερο τρόπο, όσο αυτό της ήταν μπορετό, θα μπορούσε να πει κανείς, στη σολωμική πνευματική και κοινωνική παρακαταθήκη, σε μια μεταβατική περίοδο κατά την οποία η Επτανησιακή Σχολή ολοκλήρωνε πια τον ρόλο της, ως ιδιαίτερο - και καινοτομικό - κεφάλαιο της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Αν και δεν είναι ζητούμενο αυτών των γραμμών η καταγραφή της πνευματικής προσφοράς και των έργων της, να σημειώσουμε ότι έγραψε και δημοσίευσε ποιήματα, μικρά πεζογραφήματα και διηγήματα, άρθρα, μελέτες, χρονογραφήματα και τέθηκε επικεφαλής ενός μεγάλου δημοτικιστικού τοπικού κινήματος, με πανελλήνια εμβέλεια, έχοντας ως βασική πηγή αναφοράς το έργο του Σολωμού. Πρωτοστάτησε εξάλλου στη δημιουργία της κερκυραϊκής πνευματικής - καλλιτεχνικής «Συντροφιάς των Εννιά» και στην έκδοση του πρωτοποριακού περιοδικού «Κερκυραϊκή Ανθολογία» τις αρχές του περασμένου αιώνα.
Στα γραφτά της, όπως έγραψε ο Κώστας Δαφνής, «εισφέρει έντονο το ποιητικό στοιχείο, την ευγένεια του ύφους, την οξύτητα της παρατηρήσεως, τη σατυρική νότα, την αισθητική καλλιέργεια, την πίστη της».
Εσυμπλήρωσε ο ίδιος: «Η Δεντρινού δεν ανήκει στους ερασιτέχνες που καλλιεργούν την τέχνη για την τέχνη. Έχει ιδέες και πιστεύει σ' αυτές. Στην τέχνη βλέπει το μέσο για να τις φέρει πιο σιμά στο λαό. Και το χρησιμοποιεί σε κάθε ευκαιρία. Κι' όταν γράφει κι' όταν μιλεί. Μπορεί έτσι να αδίκησε την καλλιτεχνική ποιότητα των έργων της, έχει όμως την ικανοποίηση ότι σε κάποιες στιγμές στάθηκε στην έπαλξη των προοδευτικών αγώνων του Έθνους για την πνευματική του ανανέωση (...) Η σημαντικώτερη, η πιο ουσιαστική προσφορά της Ειρήνης Δεντρινού στην πνευματική ιστορία του τόπου υπήρξαν οι μελέτες της για τον κύκλο της Κερκυραϊκής Σχολής (...) Με την Ειρήνη Δεντρινού κλείνει οριστικά και ανεπίστρεπτα μια ολόκληρη πνευματική περίοδος (...) Σ' αυτήν ανήκει η τιμή ότι συντήρησε το πνεύμα της παραδόσεως και αγωνίστηκε για την επιβίωσή του».
Για να το πούμε αλλιώς, με στίχο του Σολωμού, είχε «πάντ' ανοιχτά πάντ' άγρυπνα τα μάτια της ψυχής» της. Δεν γύριζε την πλάτη της στα βάσανα και τους αγώνες του λαού μας.
Δημοσίευμά της για τον πρωθυπουργό Γ. Θεοτόκη
Φύση τολμηρή, μαχητική, σε ηλικία 27 χρόνων το 1906 δεν εδίστασε, όπως είχε κάνει λίγο νωρίτερα ο Κωνσταντίνος Θεοτόκης, να αντιπαρατεθεί με αυτοπεποίθηση, δημοσίως, στον τότε πανίσχυρο πρωθυπουργό της χώρας Κερκυραίο πολιτικό Γεώργιο Θεοτόκη, ηγέτη κόμματος της μεγαλοαστικής τάξης, εκθέτοντάς τον, μάλιστα, με σαρκαστικό πνεύμα, με επιστολή της στο αθηναϊκό λογοτεχνικό περιοδικό «Νουμάς».
Ιδού απόσπασμα από εκείνο το κείμενό της, που αποτελούσε συνέχεια άλλου υπέρ της γλώσσας του Σολωμού και δημοσιεύτηκε σε δύο σελίδες του υπ' αριθ. 204 τεύχους του περιοδικού, τις 25 Ιούνη 1906, με τον τίτλο «Κορφιάτικα γράμματα»:
Φίλε «Νουμά»
Και σήμερα πάλε δεν έχω κέφι για χαρούμενες κουβέντες, πάλε με πόνο θα σου μιλήσω, θα γκρινιάσω λιγάκι, μα συ είσαι καλός, θα με συμπαθήσης και δε θα μου αρνηθής τη φιλοξενία σου. Το ξέρω.
Διάβασα - είναι μέρες τώρα - στις Αθηναίικες εφημερίδες, πως ο Κορφιάτης πρωθυπουργός, μιλώντας σ’ έναν Ιταλό δημοσιογράφο, είπε, πως στον τόπο του, στον καλό κόσμο δε μιλιέται παρά η Ιταλική γλώσσα και πως τα Ρωμαίικα τα μιλούν μονάχα οι χωριάτες μας. Δεν το πίστεψα - και πως μπορούσα να το πιστέψω; - και περίμενα πως γλήγορα θάβλεπα με κάποιαν επίσημη υπογραφή την διάψευση αυτής της κουβέντας. Μα δεν είδα τίποτα. Λοιπόν είναι αλήθεια; Λησμόνησε τόσο ο Γ. Θεοτόκης, που είναι πρωθυπουργός στην Ελλάδα και πως για τούτο - ναι, μονάχα για τούτο - κάθε του λέξη είναι επίσημη, κ’ έτσι μιλώντας σε δημοσιογράφο του Έθνους εκείνου, που με την μεγαλύτερη αφέλεια έγραψε στο χάρτη την Κέρκυρα Isola Italiana, έπρεπε να φανή περσότερο αληθινός και περσότερο πατριώτης από άνθρωπος του σαλονιού;
Ξέρουν όλοι πως ο Θεοτόκης δεν πολυδιαβάζει, μα να μην ξέρη πράματα πολύ, πολύ απλά όπως είναι η ιστορία του τόπου του και η ιστορία της γλώσσας του, φαίνεται απίστευτο, αν κι αληθινό. Εμείς όμως, φίλε «Νουμά», στην Κέρκυρα μιλούμε όλοι τα Ρωμαίικα και τα μιλούμε με καμάρι· αν ξέρουμε τα Ιταλικά και αν μας έμειναν μερικές Ιταλικές λέξες, τούτο είναι γιατί στάθηκαν χρόνια οι Βενετσιάνοι στα Εφτάνησα κι όπως οι Τούρκοι στην λοιπήν Ελλάδα, έτσι και κείνοι δεν μπορούσαν παρά να μας αφήσουν κάτι.
Ίσως ο πρωθυπουργός να μην ξέρη, και για τούτο θα του το μάθουμε, πως στην Κέρκυρα από το 1854 είχαμε Ελληνικό Παρθεναγωγείο τέλειο του Κ. Ζαβιτζιάνου, που ιδρύθηκε για να συνεχίση τη διδασκαλία των Ελληνικών γραμμάτων, που είχε για καιρό διακοπή από τους Άγγλους (...) Το 1868 αρχίζει να λειτουργή στην Κέρκυρα τ’ Αρσάκειο· τα εγκαίνιά του - για να είμαστε σωστοί - γείνηκαν στις 16 του Οχτώβρη 1868 και χωρίς καμμιά διακοπή από τότες διδάσκει τα Ελληνικά και μόνο τα Ελληνικά - γιατί λίγα Γαλλικά μαθαίνουν οι Αρσακειάδες - στα κορίτσια της πόλης. Από το 1836 είχαμε επίσημη την Ελ. Γλώσσα στα Ειρηνοδικεία και στην ποινική διαδικασία (πραξ. Κοινοβουλίου τις 11 Γενναριού 1836), από το 1849 τους λόγους και τα πραχτικά της Βουλής (21 Μαΐου 1849) και το 1852 σ’ όλες τις δημόσιες πράξες.
Μα μήπως στην Ιόνιο Ακαδημία του Guilford ο Νεόφυτος Ιεροδιάκονος Βάμβας, ο Θεόκλητος Ιεροδιάκονος Φαρμακίδης, ο Κωνσταντίνος Ασώπιος, που διάδοχός του είτανε ο Χριστόφορος Φιλητάς, δεν εδίδασκαν Ελληνικά; (κοιτ. βιβλ. Επικρίσεις Μάρκου Θεοτόκη). Κι αν θελήσουμε να τρέξουμε ακόμα μακρύτερα, τον 15ο αιώνα έχουμε τους Ελληνιστάδες Αντώνιο Έπαρχο, Νίκαντρο Νούκιο, το Νικολ. Σοφιανό κι όλους τους άλλους, που μαζί με τους Βυζαντινούς έδωσαν τον πολιτισμό και - τολμάμε να το πούμε - τον ανθρωπισμό και σ’ αυτή την Ευρώπη.
Πώς λοιπόν, επίσημε πατριώτη μου, μεγάλε μας πρωθυπουργέ, δεν κατορθώσαμε μ’ όλα τούτα να μάθουμε Ελληνικά οι Κορφιάτες;
Μας έχεις για ντουβάρια; Μ’ αν συ το πιστεύης, εμείς δεν το πιστεύουμε· γιατί όχι μονάχα οι Κερκυραίοι μιλούμε Ελληνικά, μα όχι λίγο η Κέρκυρα δούλεψε για την Ελληνική γλώσσα, μα κι ακόμα σήμερα δουλεύει (...), γαντιοφορεμένε πρωθυπουργέ (...).
Με το ΕΑΜ την Κατοχή
Στη διάρκεια της Κατοχής, αν και είχε περάσει πια τα εξήντα, η Ειρήνη Δεντρινού δεν έμεινε αμέτοχη στον αγώνα του κερκυραϊκού λαού. Συντάχθηκε με την αγωνιστική πλευρά της Ιστορίας, με το ΕΑΜ. Ασπάστηκε τα ιδανικά του για μια ελεύθερη και λαοκρατούμενη Ελλάδα και συμπαρατάχθηκε, μαζί με άλλους λογοτέχνες, με τους πρωτοπόρους κομμουνιστές και άλλους αγωνιστές διάφορων πολιτικών ρευμάτων με προοδευτικές διακηρύξεις που μπήκαν μπροστά, όπως και ο σύζυγός της αγροτιστής βουλευτής Ανδρέας Δενδρινός.
Έχει καταγραφεί άλλωστε η συμμετοχή της και σε λαϊκές διαδηλώσεις στην Κέρκυρα αρκετά χρόνια νωρίτερα, από τη δεκαετία του 1920.
Διατέλεσε μάλιστα, αν όχι και στη διάρκεια της Κατοχής για κάποια περίοδο, όπως σώθηκε από στόμα σε στόμα, πάντως σίγουρα στη συνέχεια, πρόεδρος της - ΕΑΜικής ιδεολογίας - οργάνωσης Εθνική Αλληλεγγύη (Ε.Α.) της Κέρκυρας, που σκοπό είχε την παροχή υποστήριξης σε καταδιωκόμενους ή φυλακισμένους αγωνιστές, σε αντάρτες και σε άπορες οικογένειες. Το γεγονός πιστοποιεί το πιο κάτω εικονιζόμενο δημοσίευμα του υπ' αριθ. 47 φύλλου της τοπικής ΕΑΜικής εφημερίδας «Η Φωνή του Λαού», με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1945, οπότε βέβαια οι αγωνιστές του ΕΑΜ και κυρίως οι υποστηρικτές του ΚΚΕ βρίσκονταν αντιμέτωποι, σε ολόκληρο το νησί, με σωρεία διώξεων. Τα τοπικά «τζάκια» και οι τοπικές αρχές, μεταξύ των οποίων δέσποζαν απόγονοι και υποστηρικτές του Γεώργιου Θεοτόκη, δεν άργησαν πολύ να κηρύξουν την Εθνική Αλληλεγγύη παράνομη, ατύπως στην αρχή, ως οργάνωση συνδεδεμένη με το ΕΑΜ και το ΚΚΕ, πριν ακόμη η λειτουργία της απαγορευτεί στο σύνολο της χώρας και τυπικά τον Μάιο του 1947.
Όπως προκύπτει από το σχετικό δημοσίευμα, το κερκυραϊκό παράρτημα της Εθνικής Αλληλεγγύης τα μέσα Αυγούστου του 1945 είχε οργανώσει στα γραφεία της Φιλαρμονικής «Μάντζαρος» σύσκεψη στελεχών του για τα προβλήματα που ταλάνιζαν εκείνη την περίοδο τους προγόνους μας. Είχε παραστεί μάλιστα σε αυτήν, ανταποκρινόμενος σε σχετική πρόσκληση, ο τότε Μητροπολίτης Μεθόδιος. Τη συζήτηση είχε ανοίξει, ως πρόεδρος της οργάνωσης, η Ειρήνη Δεντρινού. Στο τέλος, είχε εκδοθεί ψήφισμα, που απευθυνόταν στις κυβερνητικές αρχές, σε εκπροσώπους των λεγόμενων Συμμαχικών Δυνάμεων και στη διεθνή οργάνωση παροχής ανθρωπιστικής βοήθειας ΟΥΝΡΑ.
Μ' ένα ποίημα στη δεξιά κορυφή της πρώτης σελίδας της, τιτλοφορούμενο «Στον Δημήτρη Γληνό», είχε κυκλοφορήσει η «Φωνή του Λαού», την οποία διηύθυνε ο στερνός διοικητής του ΕΛΑΣ Κέρκυρας Αλέκος Πρίφτης, την 1η Γενάρη 1946. Το υπέγραφε η Δεντρινού.
Η εφημερίδα εξηγούσε ότι «το παραπάνω ποίημα απαγγέλθηκε, από την ίδια την ποιήτρια, στο πολιτικό μνημόσυνο του Δημήτρη Γληνού, που έγινε με πρωτοβουλία του ΕΑΜ της Κέρκυρας στις 26/12 στην αίθουσα του Κερκυραϊκού Γυμναστικού Συλλόγου».
Αναφερόταν βέβαια στον πρωτοπόρο εκπαιδευτικό, υπέρμαχο της δημοτικής γλώσσας, εξέχοντα διανοητή, πολιτικό και κοινωνικό αγωνιστή με πολλές φυλακίσεις και εξορίες Δ. Γληνό, ανώτερο στέλεχος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας και κορυφαία πνευματική μορφή του σοσιαλιστικού - κομμουνιστικού χώρου το πρώτο μισό του εικοστού αιώνα, ο οποίος είχε αποβιώσει τις 26 Δεκέμβρη 1943. Η Ειρήνη Δεντρινού είχε γράψει το ποίημα την ημέρα της σχετικής εκδήλωσης του ΕΑΜ Κέρκυρας.
Ιδού το αθησαύριστο αυτό ποίημά της, όπως εδημοσιεύτηκε:
ΣΤΟΝ ΔΗΜΗΤΡΗ ΓΛΗΝΟ
Προσκυνητάδες, αλησμόνητε Νεκρέ,
Της μνήμης σου, που φως κι αυτή σκορπάει
Με τους παλμούς μας η ψυχή μας, διαλεχτέ,
Σε χαιρετάει.
Πώς σε θυμάμαι! Ο λόγος σου σκληρός
Ενάντια στο ψέμα, στην κακία
Μα φάνταζε, σαν χάδι, τρυφερός,
Μπρος στο δίκηο, στο τίμιο, στην αντρεία
Ο σπόρος, οπού σκόρπισες, τρανέ,
Με πλούσιο χέρι
Εμέστωσε, φουντώνει,
Ω ναι,
Στις πολιτείες, στα χωριά, στις λαγκαδιές,
Και μας ισκιώνει
Στρατοκόπους στις νυχτιές,
στο χαραμέρι.
Μα όταν θάρθει η στιγμή, που τ' όνειρό μας,
Μυριοπόθητη Αλήθεια θα γενεί,
Τι πόνος! Συ δε θάσαι στο πλευρό μας,
να στολίσεις την πάναγνη γιορτή.
ΕΙΡΗΝΗ ΔΕΝΤΡΙΝΟΥ
Κέρκυρα 26 - ΧΙΙ - 1945
Για τον επικεφαλής του ΕΑΜ Κέρκυρας
Επίσης, η «Φωνή του Λαού» τις 12 Μάρτη 1946 δημοσίευσε στην πρώτη σελίδα της ένα ολιγόστιχο ποίημα της Δεντρινού, γραμμένο για τον Γραμματέα του ΕΑΜ Κέρκυρας στη διάρκεια της Κατοχής και στην αμέσως επόμενη περίοδο, αριστερό σοσιαλιστή γιατρό Ερωτόκριτο Μωραΐτη, ο οποίος, ας προσθέσουμε εδώ, είχε υπερασπιστεί με σθένος τον αγώνα του λαού της Αθήνας τον Δεκέμβρη του 1944 και είχε σταθεί δίπλα στους διωκόμενους κομμουνιστές και άλλους αγωνιστές της Κέρκυρας μέχρι που οι αρχές έθεσαν το ΕΑΜ εκτός νόμου, αλλά και αργότερα.
Τρείς ημέρες πριν από τη δημοσίευση του ποιήματος αυτού είχε αποβιώσει και κηδευτεί ο σύζυγός της Ανδρέας Δενδρινός και η «Φωνή του Λαού» είχε αφιερώσει ολόκληρη την πρώτη σελίδα φύλλου της σ' εκείνον.
Προφανώς, οι στίχοι της Δεντρινού αναφέρονταν στον επικήδειο λόγο που είναι γνωστό ότι εκφώνησε ο επικεφαλής του ΕΑΜ Κέρκυρας στην κηδεία του συζύγου της τις 9 Μάρτη 1946.
Έγραψε:
ΣΤΟΝ ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟ ΜΩΡΑΪΤΗ
Λόγια δεν ήταν, μα ψυχής τρεμούλα
Μελωδία μακρόσυρτη, θλιμμένη,
Που μοιάζει γλυκοστάλαχτη δροσούλα,
Βάλσαμο στην ψυχή την πονεμένη.
Λαχτάρες ας μας φέρνει άγριες ο χρόνος,
Τις κακίες και τις ασκήμιες η ζωή·
Ευλογημένος κι' όμορφος ο πόνος
Που εμπνέει την ανώτερη ψυχή
9-Μαρτιού-46.
ΕΙΡΗΝΗ Α. ΔΕΝΤΡΙΝΟΥ
Ο θάνατός της τον Νοέμβρη του 1974 είχε βυθίσει σε πένθος την κερκυραϊκή κοινωνία. Είναι χαρακτηριστικό ένα δημοσίευμα της εφημερίδας «Αγώνας» της κερκυραϊκής Οργάνωσης του ΚΚΕ, σε φύλλο της με ημερομηνία 25 Νοέμβρη 1974, με τίτλο «Πέθανε η Ειρήνη Δενδρινού».
Να τι ανέφερε:
«Στα 96 χρόνια της, χρόνια γιομάτα από δημιουργική καλλιτεχνική και πνευματική πνοή, πέθανε η Ειρήνη Δενδρινού. Η ζωντανή της παρουσία στη πολιτιστική κίνηση της Κερκύρας, αλλά και γενικότερα της Ελλάδας, τη κατατάσσει ανάμεσα στις διασημότερες γυναικείες προσωπικότητες της εποχής μας. Βαθειά ποτισμένη στις προοδευτικές και δημοκρατικές ιδέες, υπέρμαχος του δημοτικισμού κράτησε επάξια τη σκυτάλη μιας λαμπρής παράδοσης στα εφτανησιακά γράμματα. Οι σχέσεις της με τον πεζογράφο Ντίνο Θεοτόκη, έναν από τους πρωτοπόρους στην κοινωνική πεζογραφία, αλλά και γενικότερα η επαφή της με άλλα φωτεινά μυαλά της εποχής, της άνοιξαν καινούργιους ορίζοντες για την αξιοποίηση του καλλιτεχνικού της ταλέντου. Το ποιητικό και πεζογραφικό της έργο βρίσκεται δημοσιευμένο στα πιο γνωστά περιοδικά. "Νουμάς", "Νέα Εστία", "Κερκυραϊκή Ανθολογία", "Ιόνιος Ανθολογία" κ.λπ. Η Ειρήνη Δενδρινού θα μείνει γνωστή από τη πλούσια πολιτιστική της δραστηριότητα. Έδωσε μια σειρά από διαλέξεις γύρω από το Σολωμό, το Θεοτόκη, τον Μαβίλη και τον Μαρκορά, φωτίζοντας πολύπλευρα το έργο τους. Συγκεντρωμένα βρίσκονται, πολλά της ποιήματα σε συλλογή, που εκδόθηκε με τον τίτλο "Σονέττα". Πλούτισε ακόμα τη παιδική λογοτεχνία του τόπου μας, ενός τόσο σημαντικού και με ιδιαίτερη βαρύτητα χώρου. Ο θάνατός της είναι μια απώλεια για το τόπο της, για τους φίλους της, για τη πολιτιστική παράδοση του νησιού μας. Τιμάμε τη μνήμη της και διατηρούμε ολοζώντανη την ανάμνηση της γυναίκας, της δημοκράτισσας, της καλλιτέχνιδας».
Αλλά, βέβαια, για να επανέλθουμε στον Σολωμό - πάνω εικονίζεται ληξιαρχικό έγγραφο για τον θάνατό του τις 10 το πρωί τις 9 Φλεβάρη 1857 που σώζεται στα Αρχεία Κέρκυρας και έχει παρουσιαστεί από τον Περικλή Παγκράτη σε κυπριακό έντυπο - η Κέρκυρα, με πρωτοβουλία της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών (ΕΚΣ), θα τιμήσει εφέτος το μεγάλο γεγονός της συμπλήρωσης 200 ετών από τη συγγραφή του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν». Το γεγονός αυτό έχει ενταχθεί στον κύκλο των εκδηλώσεων που προγραμματίζει για φέτος η ΕΚΣ, παράλληλα με τις εκδηλώσεις που ετοιμάζει για τη συμπλήρωση 100 ετών από τον θάνατο του - βαθύτατα σολωμικού - κορυφαίου Κερκυραίου λογοτέχνη Κωνσταντίνου Θεοτόκη.
Αν υπάρξει μάλιστα η κατάλληλη συνδρομή από εκείνους τους φορείς που μπορούν να διαθέσουν τα αναγκαία κονδύλια, θα γίνει εφικτή, υποθέτουμε, πέραν όσων ήδη έχουν γνωστοποιηθεί, η επιδιωκόμενη όπως μαθαίνουμε παρουσίαση στο νησί από γνωστό Έλληνα μαέστρο, συγγενή κορυφαίου Κερκυραίου ομότεχνού του, της δεύτερης πρωτότυπης «βερσιόν» της μελοποίησης του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» από τον Νικόλαο Μάντζαρο για τέσσερις ανδρικές φωνές ή μεικτή ανδρική χορωδία και πιάνο, η οποία διαρκεί άνω των 70 λεπτών και προβλέπεται να ηχογραφηθεί εφέτος στο σύνολό της, σε παγκόσμια πρώτη, με τη συμμετοχή και μουσικών ή και ερμηνευτών διεθνούς φήμης.
Αποσπάσματα 28 επιστολών του Σολωμού από την Κέρκυρα
Ανεξάρτητα όμως από το τι θα συμβεί από πλευράς σχετικών εκδηλώσεων στην Κέρκυρα εφέτος, παραμένουν ίσως και σήμερα επίκαιρα, λίγο ή πολύ, κάποια λόγια του Κωστή Παλαμά, που η Ειρήνη Δεντρινού είχε επισημάνει και αναδείξει στη διάλεξή της για τον Σολωμό το 1919. Είχε θυμίσει τότε, καταλήγοντας, ετούτα τα λόγια του Παλαμά: «Ο κόσμος έναν ίσκιο ασύστατο του μεγάλου ποιητή έτσι τυφλά προσκυνάει, μα με τον αληθινό, με τον ακέραιο Σολωμό, καθώς του αξίζει να γνωριστεί, ακόμα δεν καλογνωρίστηκε».
Πόσο γνωστές είναι αλήθεια σήμερα, ευρύτερα, οι δεκάδες επιστολές που ο Σολωμός έστειλε από την Κέρκυρα σε συγγενικά του και άλλα πρόσωπα και αναδεικνύουν, ως έναν βαθμό, τη δική του ιδιαίτερη «ματιά» στην κοινωνική και γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε στην αγγλοκρατούμενη τότε Κέρκυρα, απόψεις του για κοινωνικοπολιτικά θέματα της εποχής του, αλλά και πλευρές της προσωπικότητάς του και της ζωής του ανάμεσα στους προγόνους μας; Τα τέλη του 19ου και τις αρχές του 20ού αιώνα, είχε φέρει στο φως αρκετές από τις επιστολές του, που απευθύνονταν κυρίως στον αδελφό του ποιητή στη Ζάκυνθο, ο εγκατεστημένος τότε εκεί Κερκυραίος ιστοριοδίφης Σπυρίδων Δε Βιάζης. Στην πορεία ήλθαν κι άλλες στο φως. Ακριβώς πριν από μισόν αιώνα, το 1973, ο εκ των κορυφαίων μελετητών του Σολωμού και της νεοελληνικής φιλολογίας Λίνος Πολίτης, υπεύθυνος και για την έκδοση των ιστορικών τόμων με τα «Αυτόγραφα» του ποιητή, αξιοποίησε όλες τις γνωστές επιστολές - που ήταν γραμμένες στην ιταλική γλώσσα - και εξέδωσε τον τόμο «Ο Σολωμός στα γράμματά του», παρουσιάζοντάς τες όλες σε δική του μετάφραση, προσιτή στο σύγχρονο αναγνωστικό κοινό, αναδεικνύοντας και τη δουλειά του Δε Βιάζη.
Επιλέξαμε λοιπόν, λόγω της ημέρας, να θυμίσουμε μερικές από αυτές, όπως αυτές παρουσιάστηκαν από το έργο του Πολίτη στον αφιερωμένο στην ιδιαίτερη σχέση της Κέρκυρας με τον ποιητή δεύτερο τόμο της έκδοσης «Διονυσίου Σολωμού, Τα Κερκυραϊκά», που κυκλοφόρησε το 2009 με την ευκαιρία της συμπλήρωσης των 150 χρόνων από την ιστορική κερκυραϊκή έκδοση με «Τα Ευρισκόμενα» του Σολωμού το 1859. Σύμφωνα με τον Πολίτη, «από τα γράμματα βγαίνει ένας Σολωμός πολύ πιο αληθινός και πολύ πιο διαφορετικός από εκείνον που μας έδωσαν οι βιογραφικές ας πούμε "συνθέσεις"», που είχαν εκδοθεί μέχρι τότε και οι οποίες, ως γνωστόν, τον εμφάνιζαν ως «αδιάφορο», περίπου, για όσα συνέβαιναν γύρω του στην Κέρκυρα. Σήμερα όλες σχεδόν εκείνες οι επιστολές φυλάγονται κυρίως στην Εθνική Βιβλιοθήκη, στα σολωμικά Μουσεία στη Ζάκυνθο και την Κέρκυρα και σε άλλους παρόμοιους φορείς, όπως το Μουσείο Μπενάκη.
Ακολουθούν, λοιπόν, μικρά αποσπάσματα από 28 τέτοιες επιστολές του Διονύσιου Σολωμού, σταλμένες από την Κέρκυρα στον αδελφό του Δημήτριο είτε σε άλλα πρόσωπα:
* 7 Ιούλη 1829, έξι περίπου μήνες μετά την πρώτη εγκατάστασή του στην Κέρκυρα, απευθυνόμενος στον Άγγλο αρμοστή Frederic Adam για την εξέλιξη της γνωστής υπόθεσης της δικαστικής περιουσιακής αντιδικίας με ετεροθαλή αδελφό του, έγραψε: «Επιτρέψτε μου να πω πως είκοσι χρόνια τώρα δεν ασχολούμαι με τίποτ' άλλο παρά με τη σπουδή, από την οποία, αν όχι άλλο, έμαθα να ζω έντιμα στις πράξεις και στα λόγια· και είναι ανάγκη να το πω αυτό εδώ, ώστε να σκεφτείτε πως δεν είναι πιθανό ότι μπορώ εγώ τώρα ν' αρχίσω να πουλώ λόγια ψεύτικα...».
* 5 Απρίλη 1831, στον φίλο του Γεώργιο Μαρκορά, αναφερόμενος στον Ήφαιστο, στην Ιλιάδα και στην ανάγκη του πολλές φορές να απομονώνεται: «Πάντα μου 'κανε εντύπωση, από όταν ακόμα ήμουνα παιδί, ο κουτσός εκείνος Θεός που τον πέταξε από τον ουρανό η μητέρα του και που εκαθότανε στην αγκαλιά της θάλασσας, δουλεύοντας χωρίς να τον έβλεπε κανείς και που χωρίς άλλο ν' άκουε γύρω από τη σπηλιά του, εξόν από τη βοή του απέραντου Ωκεανού».
* 6 Νοέμβρη 1831, επανερχόμενος από τη Ζάκυνθο στην Κέρκυρα, στον αδελφό του Δημήτριο στη γενέτειρά του, αναφερόμενος και στη σύζυγο του μουσουργού Νικόλαου Μάντζαρου, ο οποίος μελοποίησε, ως γνωστόν, τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν»: «Το ταξίδι μας ήταν θαυμάσιο· κάτι παράδοξο για την εποχή· δεν είχαμε την ελπίδα ότι θα 'ταν τόσο καλό. Η θάλασσα ήταν αληθινός καθρέφτης, κι εμείς τρέχαμε με θαυμαστή ταχύτητα χωρίς να το νοιώθουμε. Και κατά τις τρεις μετά τα μεσάνυχτα της μέρας που σας άφησα, φτάσαμε στην Κέρκυρα. Λίγο αργότερα η θάλασσα άρχισε να ταράζεται· κι όταν πατήσαμε το πόδι στην ξηρά, καταλάβαμε ότι μας φιλοξενεί ο χειμώνας. Βρήκα εδώ τους λίγους φίλους που μας περιμένανε (...) Αλλά "κάθε καλό έχει το κακό του", όπως έλεγε τραυλίζοντας ο συχωρεμένος ο θείος κόντε Στέφανος· κι εγώ βρίσκομαι σ' ένα ξενοδοχείο. Εκείνοι που μπορούσαν να μου προσφέρουν το σπίτι τους το προσέφεραν, αλλά εγώ δεν δέχτηκα. Και περιμένω εδώ να μου ετοιμάσουνε τρία καλά δωμάτια σε ωραιότατη θέση, με ησυχία, αέρα και ήλιο (...) Γυρεύουν έξι μηνιάτικα προκαταβολή για το νοίκι (...) Δεν αμέλησα να κάνω ένα γύρο με την κυρία Μαντζάρου».
* 11 Γενάρη 1832, στον αδελφό του, για δασμολογικά θέματα που επηρέαζαν την οικονομία της Κέρκυρας και της Ζακύνθου σε συνθήκες προστασίας μονοπωλίων στην αγορά: «Λένε ότι στο Λονδίνο ελάττωσαν ή πρόκειται να ελαττώσουν το δασμό της σταφίδας και του λαδιού. Θαρρώ πως από το τελευταίο αυτό θα βγείτε ωφελημένοι κι εσείς εκεί κάτω, και πολύ περισσότερο εδώ σε τούτο το νησί (αν είναι βέβαια αλήθεια)· από την άλλη όμως ελάττωση δε θα βγουν ωφελημένοι στη Ζάκυνθο παρά μόνο οι τρεις τέσσερις που έχουν το μονοπώλιο».
* 1 Αυγούστου 1832, στους αδελφούς Ιούλιο και Αλέξανδρο Τυπάλδο στην Κεφαλονιά: «Αλήθεια, τούτοι οι τόποι μας έχουν ανάγκη από αληθινούς ανθρώπους· ας είστε και σεις ανάμεσα σ' αυτούς, για να μπορώ κι εγώ να λέω πως είμαι πάντοτε ο αγαπημένος σας φίλος».
* 1 Αυγούστου 1832, στον αδελφό του: «Πέρασα δύο αρρώστιες, τη μία σχεδόν μετά την άλλη, και τώρα αρχίζω να είμαι καλά (...) Αλήθεια, εγώ δεν μπορώ να κουνηθώ από εδώ κι ούτε πρέπει (...) Θα ερχόμουνα στη Ζάκυνθο - αφού τελειώσω την υπόθεσή μου - αλλά θα άφηνα την ειρήνη μου. Κι εγώ θέλω να την πάρω μαζί μου στον τάφο (...) Στείλε μου από το σπίτι της μητέρας τον σοφά μου και τους δύο καθρέφτες με τις γιότσολες και το στρογγυλό τραπέζι (...) Μεγάλωσα την ευμάρειά μου και περιόρισα τα έξοδά μου. Αλλά εδώ όλα είναι ακριβά, ακριβώτατα».
* 7 Αυγούστου 1832 στον αδελφό του και την οικογένειά του: «Αφού τελειώσει ο τρυγητός να 'ρθήτε για ένα μήνα στην Κέρκυρα (...) Θα έχετε στη διάθεσή σας ένα δωμάτιο μικρό, ένα μεγάλο και ένα άλλο πολύ μεγάλο. Ούτε σεις θα ενοχληθείτε από 'μένα, ούτε εγώ από σας, γιατί το μεγάλο δωμάτιό μου και είναι και δεν είναι μαζί με τα άλλα δωμάτια. Η θέση του σπιτιού είναι η πιο υγιεινή στην πόλη και θα σας ωφελήσει όλους. Τα παράθυρα του δωματίου είναι πολύ μεγάλα και κοιτάνε τη θάλασσα, κι απ' εκεί έχετε απέραντη θέα, την οποία δύσκολα θ' αποχωρίζεστε. Θα γνωρίσετε το άνθος του τόπου, από εμέ θα έχετε χάδια και γιορτές, γιατί δεν θα σας αφήσω να περάσετε τη ζωή του ερημίτη που περνάω εγώ, όχι».
* 22 Αυγούστου 1832, στον φίλο του Ιωάννη Γαλβάνη στη Ζάκυνθο για υπόθεση διευκόλυνσης που είχε προσφέρει για την εκτύπωση ενός βιβλίου και ενώ κινδύνευε να φανεί οφειλέτης: «Εγώ δεν αγαπάω να μπερδεύομαι με συναλλαγματικές».
* 1 Οκτώβρη 1832 - πάνω εικονίζεται η σχετική επιστολή, που προέρχεται από το Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης - στον αδελφό του: «Είμαι καλά, ποτέ δεν ήμουν όπως τώρα. Σε σπίτι άριστων και ήσυχων ανθρώπων, βυθισμένος ως τον λαιμό στις μελέτες μου».
* 2 Δεκέμβρη 1832 στον αδελφό του: «Ο οικοδεσπότης μου είναι ο Δόκτωρ Λόλλι από τη Μιράντολα. Οι τέσσερις δοκιμαστικοί μήνες με βεβαιώνουν ότι δεν μπορούσα αλλού να 'μαι καλύτερα. Είναι άνθρωπος των γραμμάτων, ιδίως των λατινικών. Κι εκείνο το οποίο περισσότερο ενδιαφέρει, είναι άνθρωπος πραγματικά τίμιος».
* 2 Σεπτέμβρη 1833, στον αδελφό του, μιλώντας του για τον Γενικό Θησαυροφύλακα των νησιών John Carufurd ενώ έχει επανέλθει στην Κέρκυρα μετά από ταξίδι του στη γενέτειρά του: «Ο οικοδεσπότης μου μού λέγει ότι ο κύριος Κρόφορ, γενικός ταμίας, ίσως έλθει ως τη Ζάκυνθο με το ατμόπλοιο. Είναι φίλος μου και ο μόνος Άγγλος με τον οποίο συνδέομαι. Είναι άνθρωπος πολύ γραμματισμένος και με χαρακτήρα».
* 26 Οκτώβρη 1833, στον Γαλβάνη, σχολιάζοντας επικριτικά ορισμένα οικονομικά και άλλα μέτρα που είχαν λάβει οι αρχές πλήττοντας μεταξύ άλλων και την Εκπαίδευση, μιλώντας για στιχοπλόκο φίλο του Διονύσιο Ροΐδη στη Ζάκυνθο, στηλιτεύοντας και διακωμωδώντας συγχρόνως την επιρροή του πλούτου και μιλώντας για τη βελτίωση της κατάστασής του: «Εδώ για τις υποθέσεις μας, είμαστ' όλοι στο σκοτάδι (...) Όλοι οι δικαστές δεν ξέρουν ποια θα είναι η τύχη τους (...) και τα σχολεία έχουν δυναμίτη κάτου από τις έδρες. Ο σκοπός φαίνεται πως είναι η οικονομία. Κι' αληθινά για να την εφαρμόσουν δε μπορούσαν να βρουν αθλιέστερο επιχείρημα από τα σχολεία. Κι' εγώ είμαι βαθιά πεπεισμένος πως να ξέρει κανείς και να μη ξέρει είναι το ίδιο. Και σε πολλές περιπτώσεις καλύτερο είναι το τελευταίο. Αξίζει περισσότερο μια πεντάρα από μιαν επιστήμη. Και δεν είναι τυχαίο που οι άνθρωποι ιδρώνουν και παγώνουν φροντίζοντας να συσσωρεύσουν πεντάρες. Δεν είμαι τόσο τρελός ώστε να μη βλέπω πως αν δεν είχα μια πεντάρα, οι πιο διακεκριμένοι κριτές των Νησιών θα βρίσκανε τους στίχους μου και τα πεζά μου όμοια με του Ροΐδη. Επειδή έχω μια πεντάρα είναι διατεθειμένοι να τους βρουν μάλλον καλούς, έστω κι αν ήταν χειρότεροι από του Ροΐδη. Ζήτω, λοιπόν, πάντα ζήτω οι Πεντάρες. Αλλά βλέπω πως γέμισα το γράμμα με πεντάρες. Ούτε θέλω να τελειώσω μ' άλλο όνομα παρά με κείνο της Πεντάρας. Συσταίνω το πορτοφόλι σου στις πεντάρες και τις πεντάρες στο πορτοφόλι σου. Και είμαι σαν μια Πεντάρα. Πιστεύω πως αστειεύτηκα κι άλλη φορά με σένα για τις πεντάρες (...) Ο παλιός εκείνος Διονύσιος πέθανε, από τα χρόνια εκείνα που με τη βοήθεια του Θεού ήρθε στην Κέρκυρα. Κι εκείνοι που κουράζουν τα μάτια για να ιδούν προφητικά την καταστροφή του δε θα ιδούν άλλο από μια κατάσταση όλο και πιο ανθηρή, που τον κάνει εύθυμο για την ελευθερία του και για κείνο το λίγο καλό που θα μπορούσε να κάμει».
* 24 Νοέμβρη 1833 - πάνω εικονίζεται η σχετική επιστολή που ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Βιβλιοθήκης - στον Γεώργιο Δε Ρώσση στη Ζάκυνθο, ενημερώνοντάς τον για μετακόμισή του και για έναν απροσδόκητο γείτονά του: «Άλλαξα σπίτι, πάνε δυο μήνες τώρα, και μένω ανάμεσα στην Αστυνομία και στη Μητρόπολη, κι έχω απέναντι στα παράθυρά μου - ακριβώς απέναντι - έναν τρελό. Αυτός, όταν είναι καλός καιρός, ανοίγει διάπλατα τα βρώμικα τζάμια του, σκύβει προς τον δρόμο και κοιτάζει αχόρταγα αν έχει ακροατές, που, να πούμε την αλήθεια, ποτέ δε λείπουν, κι αρχίζει να κάνει κήρυγμα για πολιτική, για θρησκεία, για οικογενειακά, για ηθική, όλο κούφια λόγια, και με τέτοια γρηγοράδα, που δεν το φαντάζεσαι ότι προτού τελειώσει μπορεί να σαλέψει κι ένας καν από όσους τον ακούν (...) Ωστόσο το πράμα δε θα 'θελα να το 'παιρνες στ' αστεία, γιατί εκείνο που περισσότερο μ' ενδιαφέρει είναι να σε κάνω να συγκινηθείς, ώστε να με βοηθήσεις να μην πέσω κι εγώ σε παρόμοια δυστυχία...».
* 8 Δεκέμβρη 1833 - πάνω εικονίζεται η σχετική επιστολή που ανήκει στη συλλογή του Μουσείου Μπενάκη - στον Γαλβάνη, για τον δικαστικό κίνδυνο που διέβλεπε να στερηθεί τμήμα της οικογενειακής περιουσίας, εξαιτίας μη φιλικής στάσης κάποιων «μεγάλων» υπαλλήλων: «Δεν έχω προστάτες και (...) δεν θέλω καθόλου (...) Στην υπόθεσή μου δεν έχω ανάγκη από προστάτες».
* 19 Αυγούστου 1837, στον Ζακύνθιο καθηγητή του Πανεπιστημίου της Αθήνας Σπυρίδωνα Πήλικα, συνιστώντας του τον κατοπινό πολιτικό πρόσφυγα στο νησί Δαλματό λόγιο Nicolo Tommaseo: «Ο κύριος Θωμαζαίος είναι ο πιο κατάλληλος άνθρωπος για να κάνει γνωστή στην Ελλάδα την υψηλή φιλολογία κι έχει αγνότατη καρδιά (...) Τέλος πάντων κάτι πρέπει ν' αρχίσει να γίνεται για τη δυστυχισμένη την πατρίδα· σε εξορκίζω να της δώσεις, όσο μπορείς, φιλοσοφία. Κι εκείνη την περιμένει από σένα κι εγώ το θέλω και το απαιτώ να της τη δώσεις».
* 20 Ιούνη 1838, στον ιδιαιτέρως συντηρητικό και φιλικό προς τους Άγγλους κατοπινό πολιτικό παράγοντα, αδελφό του, συμβουλεύοντάς τον να εγκαταλείψει τις πολιτικές βλέψεις που εκδήλωνε: «Εάν ζητάς τη γαλήνη έξω από τον εαυτό σου και το δίκιο, τη ζητάς μάταια (...) Μου φαίνεται ότι τις ραδιουργίες της πολιτικής δεν τις αντιλαμβάνεσαι».
* 5 Οκτώβρη 1838, ενώ είχε δικαιωθεί στο οικογενειακό του ζήτημα, αναφέροντας στον αδελφό του ότι υπήρχε στο νησί τρομακτική φτώχεια και του ήταν αδύνατο να μην ανταποκρίνεται σε εκκλήσεις των φτωχών για βοήθεια: «Είχα κατά νου να φύγω από 'δω. Γιατί, αδελφέ μου με 'νιόσανε ότι δεν είμαι ικανός να αρνηθώ. Με περιμένουν στον δρόμο και με γδύνουν. Στην εξοχή, όπου συχνά καταφεύγω, είναι πενία, που σε τρομάζει. Τελικά παρατήρησα ότι, όταν έχω τη δύναμη να ειπώ όχι, αισθάνομαι χειρότερα απ' ό,τι τη μέρα που δίνω ό,τι δεν έπρεπε. Αλλά σ' όποια χώρα πάω, θα είμαι ο ίδιος».
* 25 Μάρτη 1842, όπως συνάγεται από σχετικές ενδείξεις, αναφέροντας σε αχρονολόγητο γράμμα του, στον γνωστό λόγιο, αγωνιστή και δικαστή Γεώργιο Τερτσέτη, τη γνώμη του για ορισμένα ζητήματα της Ελλάδας: «Είναι χρόνια 21, που σαν σήμερα η Ελλάς έσπασε τις αλυσίδες. Η μέρα αυτή του Ευαγγελισμού είναι μέρα χαράς και δακρύων. Χαρά για το μέλλον, δάκρυα για τη δουλεία του παρελθόντος. Τι να πω για το παρόν; Η διαφθορά είναι τόσο γενική και έχει τόσο βαθιές ρίζες, ώστε προξενεί κατάπληξη. Όταν οι αίτιοί της παταχθούν εντελώς, είναι δυνατή μια ηθική αναγέννηση. Τότε το μέλλον μας θα είναι μεγάλο, αν όλα στηριχθούν στην ηθική, αν η δικαιοσύνη θριαμβεύσει, αν τα γράμματα καλλιεργηθούν, όχι για μάταιη επίδειξη, αλλά για ωφέλεια του λαού, ο οποίος έχει ανάγκη από ανατροφή και μόρφωση όχι σχολαστική. Θα έχουμε -ή μάλλον θα έχουν τα παιδιά μας- μια ηθική αναγέννηση τότε και το μέλλον θα είναι μεγάλο».
* 20 Ιούνη 1846, στον αδελφό του, σχετικά με την τοποθέτηση νέου αστυνομικού διευθυντή που είχε επιλεγεί από προηγούμενο Άγγλο αρμοστή και κάνοντας λόγο για αποκρουστικό χαρακτήρα της Εκτελεστικής Αστυνομίας του καθεστώτος: «Νομίζω πως είναι ανάγκη να σε ειδοποιήσω πως ο κύριος Λόρενς που έρχεται στη Ζάκυνθο είναι μέσα στους καλούς Άγγλους ο καλύτερος (...) στη θέση αυτή, που για πρώτη φορά έχει χάσει εδώ τον αποκρουστικό της χαρακτήρα».
* 15 Οκτώβρη 1846, στον αδελφό του, σχετικά με μια εκδήλωση επιδημίας στο νησί: «Εδώ ήταν ένα είδος πανώλης (...) Μια μέρα εμέτρησα δώδεκα φέρετρα».
* 4 Μάρτη 1848, πάλι στον αδελφό του, εκφράζοντας αμφιβολία για το απόρρητο της αλληλογραφίας τους, εκτιμώντας ότι υπάρχει αντίσταση στις προσπάθειες καταπάτησης των λαϊκών δικαιωμάτων και διατυπώνοντας την εκτίμηση ότι ο Άγγλος αρμοστής ή ο πρόεδρος της Ιονίου Γερουσίας επιχειρούσε να τον προσεταιριστεί λόγω του κύρους του: «Προτού να εμπιστευθώ στο χαρτί κάτι που θέλω να σου πω, σε ρωτώ, είμαστε σίγουροι πως τα γράμματά μου δεν τ' ανοίγουν στο ταχυδρομείο; (...) Καιρός είναι οι άνθρωποι εδώ στα μέρη μας να πάψουν να παλεύουν με τον ίσκιο τους. Στο Δημαρχείο εδώ οι αρμόδιοι είναι πολύ φιλελεύθεροι και δεν αφήνουν να ποδοπατούν κανένα από τα δικαιώματά τους (...) Ο Εκλαμπρότατος προσπάθησε να με πλησιάσει. Κάνουν όμως μεγάλο λάθος ν' αναγκάζουν ανθρώπους με ήρεμο χαρακτήρα να λησμονούν τον εαυτό τους. Το ξέρουν, βέβαια, πως στην καρδιά του άλλου υπάρχει κάτι που εύκολα συγκινείται, και θα ήθελαν να παίξουν για το δικό τους συμφέρον».
* 25 ή 27 Μάρτη 1848, στον αδελφό του, ενώ σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες ξέσπαγαν επαναστάσεις και με λαϊκά αιτήματα πέρα από τα αστικοδημοκρατικά της αστικής τάξης και ορισμένοι ηγέτες κρατών δήλωναν σύμφωνοι με μερικά αιτήματα προκειμένου να αποφύγουν τα χειρότερα: «Σε όλα τα μέρη της γης οι επαναστάσεις πέφτουν σαν κοπάδια σπουργίτια. Αλήθεια, τι όμορφα που το σκαρφίστηκαν καμπόσοι μεγαλουσιάνοι να θέλουν να εμποδίσουν τα ωραία πεπρωμένα του ανθρώπου! Πόσο γρήγορα προθυμοποιήθηκαν να παραστήσουν τους καλούς, ε; Θα έχουμε μεγάλα ανακατώματα, αλλά και μεγάλους αγώνες· το ξέρουμε βέβαια. Ο τελικός όμως καρπός θα είναι το αγαθό».
* Τον Μάρτη του 1850, στον φίλο του μουσουργό Νικόλαο Μάντζαρο, για μια ημέρα που οι Άγγλοι είχαν κηρύξει εορτή για τα γενέθλια της βασίλισσας Βικτωρίας: «Μια βάρκα γεμάτη από νέους που δεν τους γνωρίζω, μα που τους είδα συχνά να μπαίνουν από την πόρτα της Φιλαρμονικής, πλησιάζοντας στο μουράγιο όπου στεκόμουν, δημιούργησε ξαφνικά ένα ζωηρό θόρυβο, που στην αρχή τον πήρα για τον τελευταίο χαιρετισμό προς τη Βασίλισσα, έπειτα πως με καλούσαν να λάβω κι εγώ μέρος στη χαρά τους, ώσπου στο τέλος οι πράξεις και τα λόγια τους με έκαναν να καταλάβω καθαρά πως η ζωηρή εκείνη στιγμή απευθύνονταν προς εμένα με την έμπνευση της ευγενικιάς νεανικής τους ψυχής. Σου ζητώ λοιπόν, στ' όνομα της φιλίας μας, να τους παρακαλέσεις, με το βάρος που έχει ο λόγος σου, να με συμπαθήσουν που τους αποκρίθηκα τόσο αργά και τόσο αδέξια· και να τους διαβεβαιώσεις πως εντελώς διαφορετικά, με σαφήνεια, πληρότητα και αποφασιστικότητα, έχοντας το νου μου στο μέλλον της Πατρίδας, με το οποίο είναι τούτοι φυσικά δεμένοι, τους παρακινεί η ψυχή μου προς ό,τι πνευματικά και ηθικά υψηλό· κι εκεί εύχομαι να τους ακολουθήσουν και οι πιο ζηλευτές από τις επίγειες ευτυχίες».
* Τον Μάη του 1852 - πάνω εικονίζεται τμήμα της σχετικής επιστολής, που προέρχεται από το Τμήμα Χειρογράφων της Εθνικής Βιβλιοθήκης - στον αδελφό του, ενώ βρισκόταν σε φιλική οικία στο κερκυραϊκό χωριό Πέλεκας, προειδοποιώντας τον ότι κάποιοι «παλιάνθρωποι» και ο Άγγλος αρμοστής, τον οποίο αναφέρει ως «Μπάρμπα», σχεδίαζαν κάτι κακό: «Σου γράφω από τον Πέλεκα, όπου ζω εδώ και είκοσι ημέρες (...), εννέα μίλια από την πόλη (...) Εδώ χαίρομαι τη γαλήνη που δεν μπορούσα να βρω παρά λίγες ημέρες πριν από το Πάσχα, κατά τις οποίες ο νους μου ησύχασε (...) Μερικοί παλιάνθρωποι της εποχής ετοιμάζονταν μαζί με τον Μπάρμπα να σου κάνουν μεγάλο κακό».
* 9 Δεκέμβρη 1852, πάλι στον αδελφό του, καθώς στην πόλη και σε χωριά της Κέρκυρας εξαπλώνονταν θανατηφόρος τύφος και άλλες ασθένειες: «Αδελφέ. Θα γνωρίζεις ήδη ότι πολύ καιρό τώρα ζούμε περικυκλωμένοι από πολλές ασθένειες».
* 12 Ιούνη 1853, πάλι στον Δημήτριο Σολωμό, για επεισόδιο που είχε με τον μισητό αρμοστή Henry Ward μέσα στο παλάτι του και σχολιάζοντας πληροφορίες ότι κάποιοι έλεγαν πως έχει παραμείνει «ο γάιδαρος εκείνος ο προ τριάκοντα ετών», εννοώντας τις αναφορές του το 1823 στον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» στα «αλυσωμένα» από την Αγγλία νησιά του Ιονίου: «Το βέβαιο είναι ότι εις τους κυρίους εκείνους δεν αρέσει να έχω εγώ την ευμάρειά μου (...) Τρομερή, τρομερότατη σκηνή, η οποία συνέβη μεταξύ εμού και του Ward στα ανάκτορά του, και η οποία τελείωσε αφού μου έδωσαν διασαφήσεις του Λόρδου (...)».
* Την ίδια, όπως εκτιμάται, χρονική περίοδο, έγραψε επίσης στον αδελφό του, για το πρόσωπο που υπονοούσε με το προσωνύμιο «Μπάρμπας» και πιστεύεται πως ήταν ο εκάστοτε Άγγλος αρμοστής: «Σ' ό,τι αφορά τον νέο Μπάρμπα, μου φαίνεται ότι έχει όρεξη να μου φερθεί με νέους τρόπους, αλλ' εγώ με τον πρέποντα σεβασμό ετοιμάζομαι να του δώσω ένα μάθημα, όπως του έδωσα κι άλλη φορά (...) Ζούμε σε τρομερούς καιρούς, οι οποίοι ολοένα χειροτερεύουν και για πολλές γενιές δεν υπάρχει θεραπεία (...) Ζω μέσα στην ησυχία και την εμπιστοσύνη έντιμων ανθρώπων. Εδώ τίποτε δεν μου κλέβουν, ούτε ένα όβολο. Ό,τι ξοδεύω, ξοδεύεται αληθινά».
* 14 Απρίλη 1854, πάλι στον - βαλλόμενο συχνά για βολική για τους Άγγλους πολιτική - αδελφό του Δημήτριο, καθιστώντας του σαφές ότι δεν συμμερίζεται κάποιες από τις πολιτικές του ενέργειες: «Δεν επιδοκιμάζω τις επιστολές που έγραψες για να διαβαστούν από τον μεγάλο φίλο και από τον Μπάρμπα (...) Έχουμε να κάνουμε με ανθρώπους σκοτεινούς και κίβδηλους».
Τον Οκτώβρη του 1855, δεκαπέντε περίπου μήνες πριν «φύγει» από τη ζωή, ο Διονύσιος Σολωμός ήταν ο μεγαλύτερος Επτανήσιος δωρητής για την παροχή βοήθειας σε θύματα επιδημίας χολέρας που είχε ξεσπάσει στην Κέρκυρα, καθώς και σε άλλους ενδεείς του νησιού. Όπως πιστοποιεί δημοσίευμα της επίσημης «Εφημερίδας των Ιονίων Νήσων» με κατάλογο όσων είχαν εισφέρει σημαντικά ποσά, ο ίδιος είχε προσφέρει περισσότερες από 21 λίρες και 100 δίστηλα της εποχής.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΓΑΡΟΥΝΙΑΤΗΣ
