Στις λίγες εβδομάδες που έμεινε στις φυλακές της Κέρκυρας, από τα μέσα περίπου του Νοέμβρη του 1951 μέχρι να οδηγηθεί πάλι στην Αθήνα για τη δεύτερη δίκη του κι εκτελεστεί σαν σήμερα πριν από εβδομήντα χρόνια τις 30 Μάρτη 1952, ο Νίκος Μπελογιάννης πάσχιζε να προχωρήσει, να φέρει εις πέρας μιαν ολόκληρη μελέτη για τις ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας.

Η Έλλη Παππά, σύντροφος, συγκρατούμενη και συγκατηγορούμενη του κομμουνιστή λαϊκού ήρωα στην Αθήνα, άφησε την εξής μαρτυρία: «Η μελέτη αυτή έχει μια μεγάλη, και πολύ χαρακτηριστική ιστορία. Γιατί ξεκίνησε μέσα στα μπουντρούμια της Ασφάλειας, στους ατελείωτους μήνες της απομόνωσης, από τη σύλληψή μας ως την πρώτη δίκη. Το γράψιμό της ολοκληρώθηκε στη φυλακή της Κέρκυρας, όπου είχε μεταφερθεί ο Νίκος, όταν τελείωσε η πρώτη δίκη, ως τη μεταφορά του και πάλι στα απομονωτήρια της Ασφάλειας, το Γενάρη του ’52, για τη δεύτερη δίκη». Ενώ σχεδίαζαν να τον καταδικάσουν σε θάνατο ήδη πριν τον δικάσουν για πρώτη φορά για απαγορευμένη «κομμουνιστή προπαγάνδα», εκείνος προμηθευόταν βιβλία κι έγραφε τη μελέτη του. «Έτσι άρχισε να παίρνει μορφή η μελέτη του για τις ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Στη φυλακή της Κέρκυρας, στο ελάχιστο διάστημα που έμεινε εκεί, μπόρεσε να τη γράψει, σαν ένα κεφάλαιο της μεγάλης μελέτης πάνω στην ιστορία της ελληνικής σκέψης, που θα γράφαμε μαζί, αν ζούσαμε βέβαια». Ο ίδιος υπέθετε πως αν δεν τον εκτελούσαν θα τον μετέφεραν πάλι στο κάτεργο της Κέρκυρας, αυτή τη φορά ως «κατάσκοπο» κιόλας του ήδη από το 1947 εκτός νόμου Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, σύμφωνα με τη νέα άδικη κατηγορία που του είχε «φορτώσει» το αστικό κράτος.

Ο ομοϊδεάτης συγκρατούμενος του Μπελογιάννη στις φυλακές της Κέρκυρας θεατρικός κριτικός Στάθης Δρομάζος ήταν εκείνος που διέσωσε τα χειρόγραφα της μελέτης, η οποία εκδόθηκε για πρώτη φορά λίγους μήνες μετά την εκτέλεση του Νίκου Μπελογιάννη, με φροντίδα της μητέρας του σύμφωνα με ορισμένες πηγές, ως μελέτη προσώπου με το ψευδώνυμο Μ. Κουλουριώτης. Το έργο του Μπελογιάννη, που το 1943 ήταν κρατούμενος στο ιταλικό στρατόπεδο συγκέντρωσης αιχμαλώτων – αντιστασιακών στην κερκυραϊκή νησίδα Λαζαρέτο, έμεινε στην Ιστορία ως «Σχέδιο για μια ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας. Πρώτες μακρινές ρίζες – Προσχέδια – Σημειώσεις».

Ο Δρομάζος ήταν, φαίνεται, εκείνος που άφησε και μια μαρτυρία για ένα ποίημα της σύγχρονης Ελλάδας που ο Μπελογιάννης ιδιαιτέρως εκτιμούσε και αγαπούσε. Ήταν ένα ποίημα κορυφαίου Έλληνα ποιητή γραμμένο στην Κέρκυρα στα ιταλικά έναν αιώνα νωρίτερα, όπως το είχε μεταφράσει ο Κερκυραίος λόγιος Γεώργιος Καλοσγούρος.

Στα χειρόγραφα του εμβληματικού πια κομμουνιστή από τις φυλακές της Κέρκυρας, που διέσωσε ο Δρομάζος, συμπεριλαμβάνονταν δύο κομμένα φύλλα βιβλίου με το κείμενο ενός ποιήματος «που ξεχωριστά αγαπούσε – και ένιωθε – ο Ν.Μ.», όπως σημειώνεται στην έκδοση «Κείμενα από την απομόνωση» με την εργασία του Νίκου Μπελογιάννη, που κυκλοφόρησε τις αρχές της δεκαετίας του 1980 από τον εκδοτικό οίκο του ΚΚΕ «Σύγχρονη Εποχή» με πρόλογο της Έλλης Παππά. Όπως σημείωνε η τελευταία, ο επίσης θανατοποινίτης Στάθης Δρομάζος «είχε μεταφερθεί μαζί με το Νίκο στην Κέρκυρα» και «σ’ αυτόν είχε παραδώσει ο Νίκος όλο το υλικό για να το βγάλει από τη φυλακή».

Το μεγαλείο των στίχων του ποιήματος εξέφραζε βαθιά ίσως και το ανθρώπινο και αγωνιστικό μεγαλείο του Νίκου Μπελογιάννη, όπως αυτό αποτυπώθηκε στη ζωή του μα και στις απολογίες του στις δίκες του. Τις αρετές του. Τις αρχές του. Το νόημα του αγώνα του ως στελέχους του ΚΚΕ. Την ψυχοσύνθεσή του. Την πίστη του στο δίκιο, στον λαό, στις παραδόσεις του, στην αξιοπρέπειά του. Στη νίκη.

Ακολουθούν εκείνοι οι στίχοι με αποσπάσματα, ενδιαμέσως, από τοποθετήσεις και τις  απολογίες του Νίκου Μπελογιάννη στις άδικες δίκες του το 1951 και το 1952:

Κρέμεται το σπαθί κοντά
στην κούνια σου, καλό μου /
αλλά το χέρι δεν είναι
που τόσφιγγε στη νίκη. /
Μακρύς ο λάκκος π’ άνοιξε
και κλει το γίγαντά μου. /

Κάμπους, βουνά, χωρίς αυτόν
μάχης καπνοί σκεπάζουν· /
αλλ’ αυτό τώρα που κουνώ
τ’ αμέριμνο κορμάκι /
αύριο θα γίνη δύναμη
που ο λογισμός κινάει, /
και στήθι αντίκιο θα στηθή
στις σαϊτιές της μοίρας. /

Ν.Μ.: «Δεκάδες φορές μπήκε μπροστά μου το δίλημμα: να ζω προδίδοντας τις πεποιθήσεις μου (…) είτε να πεθάνω, παραμένοντας πιστός σ’ αυτές. Πάντοτε προτίμησα το δεύτερο δρόμο και σήμερα τον ξαναδιαλέγω».

Βρέχει τα βέλη της αυτή
στα ύψη των ανδρείων, /
που εκεί στημένοι στερεοί
λάμπουν στη μάχη θείοι /

Ν.Μ.: «Είμαι μέλος της Κεντρικής Επιτροπής  του ΚΚΕ και ακριβώς για την ιδιότητά μου αυτήν δικάζομαι (…) Στο πρόσωπό μου δικάζεται η πολιτική του ΚΚΕ. Αυτά που θα πω δεν έχουν σκοπό να αναιρέσουν την ενοχή μου, αλλά να υποστηρίξουν την πολιτική γραμμή του κόμματος».

Χαρές και πλούτη να χαθούν,
και τα βασίλεια, κι όλα /
τίποτε δεν είναι, αν στητή
μέν’ η ψυχή κι ολόρθη. /

Ν.Μ.: «Εγώ δεν τρομοκρατούμαι και δεν μπορώ να πω ότι βρίσκομαι κάτω από τρομοκρατία (…)

Θα δεχτώ με περηφάνια και στωικότητα την καταδίκη μου και θαρραλέα θα αντιμετωπίσω ακόμα και το εκτελεστικό σας απόσπασμα».

Όλα τα ερείπια γύρω της
κοιτά χαμογελώντας, /
κι ανθοί σ’ αυτά, παντού κι αργά,
βλασταίνουν ως τον τάφο· /
φυτρώνει και στο σκότος του
τού Παραδείσου τ’ άνθι. /

Ν.Μ.: «Εμείς πιστεύουμε στην πιο σωστή θεωρία που διανοήθηκαν τα πιο προοδευτικά μυαλά της ανθρωπότητας. Και η προσπάθειά μας, ο αγώνας μας, είναι να γίνει αυτή η θεωρία πραγματικότητα για την Ελλάδα και τον κόσμο ολόκληρο».

Του κόρφου συ, της αγκαλιάς
αγαπημένο βάρος, /
σπούδαξε, μην αργοπορής
βάρος να γίνης τρόμου /
εκεί που οι χείμαρροι του εχθρού
τρομακτικά βρυχίζουν. /
Αλλά το χέρι σου ζωστό
πλια στο λαιμό μου γύρω /
δε θάναι τότε, αλλά σ’ αυτό
τ’ ολεθροφόρο ξίφος. /

 Της Μοίρας έτσ’ οι δύναμες
όσο τρανές κι αν είναι, /
κι αν πέσης συ στον πόλεμο,
μένουν εκείνες, όπως /
της κούνιας τα κινήματα
που τώρα σε κοιμίζουν. /

Ν.Μ.: «Παρ’ όλους τους διωγμούς και τις εκατόμβες, δεν σταματάει η επιρροή μας (…) Το ΚΚΕ έχει ρίζες στο λαό ποτισμένες με αίμα. Και δεν εξοντώνεται, ούτε με στρατοδικεία, ούτε με εκτελεστικά αποσπάσματα».

Μεγάλωσε, μεγάλωσε,
μη δίχως μάνα μείνης. /
Θα ζώση εκείνη το σπαθί
μες το βυζί αποκάτου, /
κι εμπρός! σημαία και σπαθί,
ψυχή, ψυχή και νίκη! /

Ν.Μ.: «Αγωνιζόμαστε για να προφτάσουμε την αυγή και το αύριο, για να δημιουργήσουμε νέους χρόνους κι εποχές, στο μπόι των ονείρων μας, στο μπόι των ανθρώπων».

Την ψυχή μέσα μου γροικώ
του ποθητού πατρός σου, /
και χίλιες, χίλιες γύρω μου
ξαστράφτουν Αμαζόνες. /
Άντρες, γυναίκες είν’, κανείς
δε θα ρωτά στη μάχη. /
Κοίτα τους λάκκους! – αλλά
τι μπορείς συ να κοιτάξης; /

 Άπειρους λάκκους, άπειρους
γεμίζουν οι νεκροί μας· /  
πέφτουμ’ εμείς, το έργο μας
για τη πατρίδα μένει, /
και σ’ όλα ζη τα στήθη μας
τούτ’ η πνοή και μόνη, /
που φλόγα γίνεται φριχτή
καθολικού πολέμου, /
που κάθε γη και θάλασσα
παντού περιλαβαίνει, /
που ζώνει εσέ και σκίρτημα
και της κουνιάς σου δίνει. /

Ν.Μ.: «Αγαπάμε την Ελλάδα και το λαό της περισσότερο από τους κατηγόρους μας (…) Έτσι αγαπάμε εμείς την Ελλάδα, με την καρδιά μας και με το αίμα μας».

Σκίρτα, κουνιά, μ’ ευχή χαράς
για το καλό που θάρθη! /
Γλυκά κι η τύχη μού γελά,
γιατί η στιγμή ‘ναι τούτη /
που τ’ ακριβά σου βλέφαρα
σηκώνονται κι αφίνουν /

το χαμογέλιο της ματιάς
να λάμψη, σ’ όλα τ’ άλλα /
αβέβαιο και τρεμάμενο,
αλλ’ όχι και σ’ εμένα. /

Ν.Μ.: «Κατατέθηκε εδώ πέρα ότι κάθε κομμουνιστής είναι κατάσκοπος, ότι οι κομμουνιστές δεν είναι Έλληνες, ότι το ΚΚΕ δεν είναι ελληνικό. Νομίζω ότι ο πατριωτισμός ενός κόμματος δεν κρίνεται απ’ τα λόγια (…), ο πατριωτισμός ενός κόμματος, ή και ατόμων ακόμα, κρίνεται όταν κινδυνεύει η ανεξαρτησία, η ελευθερία και η ακεραιότητα της πατρίδας μας (…) Και αν θελήσει κανείς με τέτοια κριτήρια να κρίνει το ΚΚΕ, θα δει ότι δεν είναι κόμμα προδοτικό, αλλά αντίθετα είναι καθαρά ελληνικό και πατριωτικό (…) Η πολιτική του απόβλεπε πάντοτε στο καλό του λαού και της χώρας μας».

Έλα σ’ εμέ, των σπλάχνων μου
γλυκό βλαστάρι· θέλω /
για μια στιγμή γοργά
‘π’ αυτό το σπίτι να μικρύνω· /
θέλω το μέτωπ’ ο καπνός
της μάχης να σου γγίξη, /
πλατυά το στήθος σου, βαθυά,
να πνέξη ολέθρου φλόγα.  

Ν.Μ.: «Πιστεύω ότι δικάζοντάς μας σήμερα, δικάζετε τον αγώνα για την ειρήνη, δικάζετε την Ελλάδα (…) Το ΚΚΕ ζητάει την ειρήνευση του τόπου, τη δημιουργική ανασυγκρότησή του και τη δημοκρατική του ανάπλαση (…) Γι’ αυτή μας την πολιτική με δικάζετε. Και γι’ αυτό τα δικαστήριά σας είναι δικαστήρια σκοπιμότητας. Και γι’ αυτό δεν ζητώ την επιείκειά σας (…) Αγωνιζόμαστε για να ξημερώσουν στη χώρα μας καλύτερες μέρες (…) και, όταν χρειαστεί, θυσιάζουμε και τη ζωή μας».

Το ποίημα που πιο πάνω διαβάσατε και «ξεχωριστά αγαπούσε – και ένιωθε – ο Ν.Μ.», φίλες και φίλοι, δεν είναι άλλο βέβαια από το ιταλόγλωσσο ποιητικό πεζογράφημα  του Διονύσιου Σολωμού «Η Ελληνίδα Μητέρα», με παραπομπές στην ίδια την Ελλάδα και τους άξιους γιους της. Είναι το σολωμικό ποίημα «La Madre greca», όπως το μετέφρασε  ο Γεώργιος Καλοσγούρος στα τέλη του 19ου αιώνα.

Βρέθηκε μαζί με τα χειρόγραφα του Νίκου Μπελογιάννη για τις «Μακρινές ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας» που διέσωσε από τις φυλακές της Κέρκυρας ο συγκρατούμενός του Στάθης Δρομάζος. Όπως σημειώνεται στη σχετική έκδοση, βρέθηκαν «δυο κομμένα φύλλα βιβλίου με το κείμενο του ποιήματος του Σολ. “Ελληνίδα Μητέρα” που ξεχωριστά αγαπούσε – και ένιωθε – ο Ν.Μ.», παρουσιασμένο στη «μετάφραση Γ. Καλοσγούρου».

Στο ποίημα αυτό, όπως το διατύπωσε ο Καλοσγούρος, «έχουμε την συνοπτικώτερη ποιητικήν ερμηνεία» της θεωρίας του εκτεταμένου σολωμικού ποιήματος «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Στους στίχους του παρασταίνονται «οι ανδρείοι στημένοι στο ύψος της ηθικής ανεξαρτησίας με ολόρθη την ψυχή», καθώς η γυναίκα μητέρα «δεν εύχεται στο γλυκό βλαστάρι των σπλάχνων της παρά την αληθινή ζωή της δόξας και της τιμής».

Σ’ εκείνη τη μελέτη του για τις ρίζες της νεοελληνικής λογοτεχνίας ο Νίκος Μπελογιάννης είχε αναφερθεί σε όλους σχεδόν τους μεγάλους Επτανήσιους λογοτέχνες, με ιδιαίτερο βέβαια θαυμασμό στο έργο τόσο του Σολωμού όσο και νεότερων δημιουργών όπως ο επαναστάτης σοσιαλιστής λογοτέχνης Κωνσταντίνος Θεοτόκης. Αλλά για τις πολλές ιδιαίτερες αναφορές και κρίσεις του για εκείνους και τον επτανησιακό λαϊκό πολιτισμό, όπως τον προσδιόριζε, θα αναφερθούμε άλλη φορά.

* Στην κορυφή της σελίδας φωτογραφία του εξώφυλλου τετραδίου με τμήμα της μελέτης του Νίκου Μπελογιάννη, με δυσδιάκριτη σφραγίδα των φυλακών της Κέρκυρας, όπως αυτό σώθηκε από συγκρατούμενό του.

ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ