Πριν από έναν αιώνα περίπου. Όταν ακόμη ήταν αγέννητος ο Κρητικός μεγάλος μουσικοσυνθέτης μας Γιάννης Μαρκόπουλος που εμπνεύστηκε τη μελοποίησή τους σε ηλικία δεκαπέντε ετών το 1954 και θεϊκά τους ανέβασε το 1977 στις κορφές του ελληνικού μουσικού Ολύμπου.

Τότε μάλλον στην Κέρκυρα, στη γη όπου κυρίως γράφτηκε το σολωμικό ποιητικό αριστούργημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», ίσως όμως και στην Αθήνα, όπου σπούδαζε μουσική, ένας νεαρός πιανίστας και φλαουτίστας με το όνομα Γεράσιμος Ρομποτής, πριν ακόμη γίνει 23 ετών, έκανε την αρχή.

Εκείνος εσήμανε πρώτος, καθώς φαίνεται, ή έστω σύγχρονα με τον θεωρούμενο δημιουργό της Εθνικής Μουσικής Σχολής, τον ήδη μεγάλο μουσουργό Μανώλη Καλομοίρη, τις επικολυρικές μουσικές καμπάνες για τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους».

Αυτοί οι δύο, τουλάχιστον μέχρι η έρευνα να φέρει ενδεχομένως στο φως προγενέστερες μη εντοπισμένες ανάλογες μουσικές απόπειρες, είναι οι πρωτουργοί του εγχειρήματος σειράς Ελλήνων μουσουργών που απέδωσε τελικά ως «Άσμα των Ασμάτων» ίσως της σύγχρονης Ελλάδας τη μουσική λαϊκή λειτουργία του Γιάννη Μαρκόπουλου «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Τότε, γύρω στα 1925, με τόλμη πολλή από τον Ρομποτή και τον Καλομοίρη ερρίφθη ο κύβος!

Τους έκανε να τολμήσουν άραγε, όπως φαίνεται ότι το «εισέπραξε» ο Μαρκόπουλος, αυτό που ο Διονύσιος Σολωμός όριζε ως «Χρέος» απέναντι στον λαό μα και ως «Χρέος» του λαού για την ελευθερία του;

Λίγο μόνο αν το καλοσκεφτούμε, φαντάζει μέγα εκείνο το τόλμημά τους. Πώς, με ποιο σθένος, με ποιαν ευθύνη, μελοποιείς ένα ποίημα για το αιώνιο έπος του Μεσολογγιού που, όσες ατέλειες και αν του έχουν δίκαια ή άδικα καταλογιστεί, μοναχό του ηχεί σε κάθε στίχο του σαν «ανάκουστος κελαϊδισμός» του λαού και ορίζει πως είναι «χιλιάδες ήχοι αμέτρητοι»;

Ένα ποίημα, ακόμη, που είναι γραμμένο με στόχο να έβγουν απ' αυτό οι «Μεγάλες Ουσίες» της ζωής και να υπηρετηθούν «τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ελλάδας» και συγχρόνως «τα μεγαλύτερα συμφέροντα της Ανθρωπότητας». Έναν ποιητή που, κατά τον Μίκη Θεοδωράκη, το έργο του είναι «η μουσική με σκέψη και με λόγο» και μάλιστα ως «μια παγκόσμια αρμονία». Το ποίημα εκείνο που, αν αποδίδουμε ορθά τον κορυφαίο ίσως σύγχρονο σολωμιστή Κρητικό πανεπιστημιακό Ερατοσθένη Καψωμένο, αποθεώνει τη ζωή, σχεδόν κατεβάζει τον Παράδεισο από τον ουρανό στη γη και καθιστά τον λαό, ως συλλογικό ήρωα, θεό της γης και ταυτόσημο και ομοούσιο με την έννοια, με την επιδίωξη και με την πραγμάτωση της Ελευθερίας «ενάντια σε μεγάλες δύναμες» κάθε καιρού!

Το κορυφαίο εκείνο ποίημα ενός ποιητή που, κατά τον Κώστα Βάρναλη, με το έργο του έγινε οδηγός ταυτοχρόνως για την εθνική ελευθερία, την πνευματική ελευθερία, την ηθική ελευθερία και την κοινωνική ελευθερία του λαού!

Πώς μελοποιείς, με άλλα λόγια, την πιο δυνατή ποιητική δημιουργία ενός ποιητή που κατά τον Οδυσσέα Ελύτη ήδη θα συγκαταλεγόταν παγκοσμίως αν δεν ήταν Έλληνας και ήταν διεθνής η γλώσσα του στους πέντε-δέκα μεγαλύτερους ποιητές όλων των αιώνων;

Τον Ρουβίκωνα λοιπόν της μελοποίησης αυτού του πιο μελωδικού και πιο συγκλονιστικού ελληνικού ποιήματος εκείνου του εθνικού ποιητή που ήταν κατά τον Νικόλαο Μάντζαρο μουσική διάνοια, διάβηκε πρώτος μάλλον ο Γεράσιμος Ρομποτής (1903-1987) με τόλμη μεγάλη το 1925, σύμφωνα με ορισμένες ενδείξεις του αρχείου του που βρίσκεται στο Ιόνιο Πανεπιστήμιο στην Κέρκυρα, αν όχι και λίγο νωρίτερα.

Εκεί σώζεται η παρτιτούρα μουσικού έργου του διάρκειας μάλλον οκτώ λεπτών που τιτλοφορείται «Εκ των Ελευθέρων Πολιορκημένων» και φέρει τη χρονολογία της παρουσίασής του.

Σε ηλικία μόλις 23 ετών, οπότε και παρουσίασε το έργο του, ο Ρομποτής, γιος Κερκυραίου μουσικού, γεννημένος στο Ληξούρι της Κεφαλονιάς και μεγαλωμένος στην πόλη της Κέρκυρας, αναμετρήθηκε με το ποίημα σίγουρα με «συντριβή και δέος», αφού αυτό προκαλεί αναπόφευκτα, κατά πως το είπε ο 'Δυσσέας Ελύτης, κάθε αναμέτρηση με το σολωμικό πνευματικό μεγαλείο.

Η σύνθεσή του αφορά τμήμα από το Γ' Σχεδίασμα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων». Πρόκειται, σύμφωνα με καταλογράφηση των σωσμένων έργων του από τη μουσικολόγο Βάλια Βράκα, υπεύθυνη του Αρχείου Ελληνικής Μουσικής της μουσικής βιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής, για έργο για τετράφωνη ανδρική χορωδία και πιάνο. Σώζεται ίσως και τροποποιημένη εκδοχή της σύνθεσης που γράφτηκε, όπως μαρτυρείται από τον ίδιο τον Ρομποτή, για ολόκληρην ορχήστρα.

Εμπνευσμένος από τον συγκλονιστικό στίχο «Εκείθε με τους αδελφούς εδώθε με τον Χάρο» και αξιοποιώντας και απόμακρους από εκείνον άλλους κορυφαίους στίχους, ο Ρομποτής, όπως μαρτυρούν στοιχεία από τη σωζόμενη παρτιτούρα, επιχείρησε τολμηρά να συνοψίσει όλο το ποίημα εστιάζοντας με «δροσιές και μόσχους» στην ηρωική Έξοδο και στην Ηθική Ελευθερία ως αίτημα και πράξη του λαού.

Είτε έγινε όντως η αρχή είτε όχι στη γη όπου κυρίως γράφτηκαν οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» οι αρχινισμένοι στη Ζάκυνθο και ξαναδουλεμένοι και τελειωμένοι στην Κέρκυρα, γεγονός είναι ότι οι πρώτες μελοποιήσεις τμημάτων έστω του ποιήματος αντήχησαν επισήμως, για πρώτη φορά, στη γη των προγόνων του Σολωμού.

Στην Κρήτη!

Το 1926 τόσο το μουσικό σύνθεμα του Ρομποτή όσο και το αντίστοιχο του Καλομοίρη παρουσιάστηκαν στα Χανιά. Στην πόλη αυτού του κρητικού νομού. Όχι μακριά, δηλαδή, από την πατρογονική κατοικία του βαθύτατα σολωμικού Μίκη Θεοδωράκη που μόλις σε ηλικία δεκαπέντε ετών το 1940, τρία χρόνια αφότου είχε φύγει από την Κεφαλονιά και ενώ ο παππούς του από τον πατέρα του είχε ζήσει και στη Ζάκυνθο, άρχισε στην Τρίπολη να μελοποιεί στίχους του Σολωμού και το 2013 έλεγε πως ακόμα είμαστε «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» και σχεδίαζε να μελοποιήσει το ποίημα κι εκείνος και θα το έκανε αν δεν τον προλάβαινε με το τόσο εμπνευσμένο λαϊκό ορατόριό του ο γεννημένος στο Ηράκλειο και μεγαλωμένος στην Ιεράπετρα της Κρήτης Μαρκόπουλος. Στα Χανιά έλαβε χώρα τότε, το 1926, ένας μουσικός διαγωνισμός, οργανωμένος μάλλον από το υπουργείο Στρατιωτικών, με αφορμή ή αιτία τη συμπλήρωση 100 χρόνων από την ηρωική Έξοδο των πολιορκημένων του Μεσολογγιού. Δεν είναι ακόμη διαθέσιμες πολλές πληροφορίες γι' αυτόν, μα βεβαιωμένα το δεύτερο βραβείο είχε απονεμηθεί στον 23χρονο Ρομποτή για το έργο του «Εκ των Ελευθέρων Πολιορκημένων», ενώ το πρώτο το είχε κερδίσει ο 43χρονος τότε και ήδη καταξιωμένος Μανώλης Καλομοίρης.

Προσωπικότητα που άφησε σημαντικό μουσικό έργο, δημιουργός σπουδαίων συνθέσεων, όπως ένα «Αγροτικό Τρίπτυχο» για τα πάθη του αγροτικού κόσμου, ο Γεράσιμος Ρομποτής, πατέρας του πολύ γνωστού με το ψευδώνυμο Τάσος Κόρφης θαυμαστή του σολωμικού έργου λογοτέχνη Αναστάσιου Ρομποτή, έχει καταγραφεί ως ένας από τους κορυφαίους μουσικούς - μουσικοπαιδαγωγούς του νησιού των Φαιάκων. Τιμήθηκε με μετάλλιο «Κερκυραϊκής Αξιοσύνης» και ανακηρύχθηκε «Μέγας Ευεργέτης» της παλαιότερης Φιλαρμονικής του νησιού, ενώ ως αρχιμουσικός υπηρέτησε και τη Φιλαρμονική «Μάντζαρος». Το 1931 είχε παρουσιάσει σε δική του ενορχήστρωση τη βαθιά κοινωνική και ανατρεπτική όπερα του Σπύρου Ξύνδα «Ο υποψήφιος βουλευτής» σε λιμπρέτο του σολωμιστή Ιωάννη Ρινόπουλου. Δεν είναι γνωστό, ωστόσο, αν η σύνθεσή του «Εκ των Ελευθέρων Πολιορκημένων» παρουσιάστηκε ποτέ στην Αθήνα, όπως έχει γίνει με άλλες συνθέσεις του.

Η ανάλογη δημιουργία του γεννημένου στη Σμύρνη, πολλές φορές βέβαια πιο γνωστού μεγάλου και άξια πολυβραβευμένου μουσουργού Μανώλη Καλομοίρη (1883-1962), θεμελιωτή της «Εθνικής Μουσικής Σχολής», έφερε τον τίτλο «Επίκληση», με παράλληλη ρητή αναφορά στους «Ελεύθερους Πολιορκημένους».

Αφορούσε κι εκείνη το Γ' Σχεδίασμα του ποιήματος. Ειδικότερα, το τμήμα που είναι γνωστό ως «Μητέρα μεγαλόψυχη». Το έργο ήταν για ορχήστρα, χορωδία και σολίστ.

Ανασύρθηκε από τη λήθη το 1990, όταν εντοπίστηκε τυχαία σε φάκελο στο Αρχείο του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης.

Ευθύς αμέσως τότε, την ίδια χρονιά, παρουσίασε το πεντάλεπτης διάρκειας έργο του με ύμνους γι' αυτό, σε συναυλία στην αίθουσα τελετών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης μαζί με άλλα έργα, η Κρατική Ορχήστρα Θεσσαλονίκης, υπό τη διεύθυνση του Κάρολου Τρικολίδη (1947-2022), με σολίστ τη Μαρίνα Βουλογιάννη.

Είναι μάλλον το μόνο έργο του θρυλικού Μανώλη Καλομοίρη σε ποίηση Σολωμού και φέρεται να γράφτηκε στα Χανιά το 1926, προφανώς ενόψει του διαγωνισμού που προαναφέραμε, στο πλαίσιο περιοδείας του.

Είχε παρουσιαστεί στην Αθήνα την ίδια χρονιά, το 1926, από έναν Επτανήσιο επίσης μέγα μουσουργό και θεωρούμενο πρωταγωνιστή της δημιουργίας του ελληνικού Μελοδράματος, ο οποίος μάλιστα έμεινε στην Ιστορία ως ο μόνος μουσουργός που είχε υψώσει φωνή διαμαρτυρίας εκείνα τα χρόνια μαζί με εξέχουσες λογοτεχνικές μορφές, όπως ο Κωστής Παλαμάς, ο Κώστας Βάρναλης, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος και ο Νίκος Καζαντζάκης, συνυπογράφοντας κοινό κείμενο, εναντίον των διώξεων που είχε εξαπολύσει το αστικό βέβαια κράτος εις βάρος κομμουνιστών αγωνιστών. Είχε παρουσιάσει το έργο του Καλομοίρη στο θέατρο «Κεντρικόν», με στρατιωτική μπάντα, με χορωδία του Ελληνικού Ωδείου και σολίστ τη Φανή Σκαραμαγκά, ο Κεφαλονίτης συνθέτης και μαέστρος Διονύσης Λαυράγκας (1860-1940), μαθητής του συμπατριώτη του θεωρούμενου πρώτου Έλληνα μουσουργού υποστηρικτή της στρατευμένης Τέχνης Νικόλαου Μεταξά Τζανή (1825-1907), συνθέτη του «Ύμνου των Ριζοσπαστών της Επτανήσου».

Από τη γη του Σολωμού ορμώμενος, γέννημα- θρέμμα της Ζακύνθου, ο Αλέκος Ξένος (1912- 1995). Ένας γιος μαραγκού, τσαγκάρης εργάτης ο ίδιος στα παιδικά του χρόνια, που έμελλε επί δεκαετίες να ενσαρκώσει στο ελληνικό μουσικό στερέωμα το όραμα κατάκτησης της Ελευθερίας σε όλες τις μορφές της, μαζί την εθνική, την ηθική, την πνευματική και την κοινωνική. Αυτός ο Ζακύνθιος κοινωνικός και πολιτικός επαναστάτης μουσουργός, στη μουσική μεγαλοφυία του υποκλίθηκαν ακόμη και οι ιδεολογικοί αντίπαλοί του και τον αποθέωσε ο Μάνος Χατζηδάκης και τον ύμνησε ο Σοστακόβιτς και δεν δίστασε να υπερασπιστεί σε δικαστήρια τον Μανώλη Καλομοίρη από διάφορες κατηγορίες ύστερα από τον Μεγάλο Πόλεμο και ακόμη είχε συνεργαστεί στενά με τον Λευκάδιο Άγγελο Σικελιανό για ένα έργο αφιερωμένο στον λαϊκό ήρωα Νίκο Μπελογιάννη ως νέον Διγενή Ακρίτα, ενώ είχε ανέβει στα βουνά ως ένας απλός αντάρτης εναντίον των κατακτητών την Κατοχή, όχι μόνον επήρε από εκεινούς τους δύο τη σκυτάλη.

Ο Αλέκος Ξένος, με γνήσια επτανησιακή- ελληνική συνείδηση, επαναστατική κιόλας σε πολύ δύσκολους καιρούς και αντιμετωπίζοντας παντοειδείς διώξεις που ευθύνονται για την απώλεια μεγάλου μέρους του έργου του, έγινε ο πρώτος Έλληνας μουσουργός που μελοποίησε «απ' όπου χαράζει ως όπου βυθά» το ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Ως ολοκληρωμένο μουσικό έργο.

Καντάτα ήταν.

Για 55μελή συμφωνική ορχήστρα, αφηγητή, σολίστ και 24μελή μεικτή πολυφωνική χορωδία, χωρισμένο σε δύο πράξεις.

Με δεκάλεπτη περίπου «Εισαγωγή» τιτλοφορούμενη και ως «Το Χρέος» και άλλα δεκαέξι διαφορετικά μουσικά μέρη που κάλυπταν διάφορα ποιητικά και πεζά μέρη των «Ελεύθερων Πολιορκημένων». Είχε ολοκληρώσει σχεδόν το έργο στη διάρκεια της Χούντας των συνταγματαρχών. Λανθάνουν όλα τα μέρη πια, πλην τριών. Θαρρείς και ήταν γραφτό να μείνει αποσπασματικό, όπως ανολοκλήρωτο θεωρείται από ορισμένους μελετητές ακόμη και σήμερα το ποίημα του Σολωμού ή, καλύτερα, αυτό που μας παραδόθηκε ως ολόκληρο το σύνθεμά του.

Ο γνωστός μαέστρος και συνθέτης Άλκης Μπαλτάς, διευθυντής της Συμφωνικής Ορχήστρας της παλαιότερης Φιλαρμονικής της Κέρκυρας και άλλων μουσικών συνόλων, ήταν εκείνος που το 1999 ανέλαβε την πρωτοβουλία και παρουσίασε στην Αθήνα τη μεγαλόπρεπη «Εισαγωγή» του Αλέκου Ξένου από τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του. Με τη Συμφωνική Ορχήστρα και τη Χορωδία της ΕΡΤ. Λίγο αργότερα το σωσμένο με ημερομηνία 20 Νοέμβρη 1955 κομμάτι του Ξένου «Άκρα του τάφου σιωπή» αντήχησε στη Ζάκυνθο με πρωτοβουλία του συνθέτη Δημήτρη Λάγιου (1952-1991). Έχει σωθεί στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη μόνον ένα ακόμα κομμάτι της εκείνης της πολυμερούς εκτεταμένης σύνθεσης του «ελεύθερου πολιορκημένου» στη ζωή του Ξένου.

Τιτλοφορείται «Η Άνοιξη - Έστησ' ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη».

Το συνολικό έργο του Ξένου, κατά την επικρατέστερη εκδοχή, φέρεται να γράφτηκε, κυρίως, στη διάρκεια της Χούντας. Στηρίχτηκε πράγματι, όπως προκύπτει και από έγγραφό του, στην εκτύπωση και παρουσίαση των «Ελεύθερων Πολιορκημένων» που είχε κάμει ο λόγιος Ιάκωβος Πολυλάς στη μνημειώδη έκδοση των «Ευρισκομένων» του ποιητή στην Κέρκυρα το 1859. Νεότερα στοιχεία κατατείνουν όμως, όσον αφορά τον χρόνο έναρξης της σύνθεσης της μελοποίησης αυτής από τον Ζακύνθιο βάρδο, σε περίοδο πολύ προγενέστερη της Χούντας. Αυτό πιστεύουν και απόγονοί του, επικαλούμενοι μελετητές του. Έγγραφά του δημιουργούν την πεποίθηση ότι άρχισε να δουλεύει το έργο στο μυαλό του στη διάρκεια του ταξικού Ελληνικού Εμφυλίου, ενώ υποστήριζε βέβαια τον Δημοκρατικό Στρατό Ελλάδας. Πιο συγκεκριμένα, το 1948.

Ο ίδιος ο Αλέκος Ξένος αναφέρει σε έγγραφό του: «Το 1952 καταπιάστηκα με το σκιτσάρισμα ενός πολύ αγαπημένου μου έργου, τους Ελεύθερους Πολιορκημένους σε στίχους του Σολωμού, που ανταποκρίνονταν στα συναισθήματά μου της εποχής εκείνης. Από τα τρία σχεδιάσματα του ποιήματος συνέθεσα ένα είδος λιμπρέτου με τη μουσική μορφή μιας καντάτας».

Η απώλειά της ισοδυναμεί βέβαια με τη μεγαλύτερη απώλεια σύγχρονης ελληνικής καντάτας.

Μα ευτυχώς οι σάλπιγγες του Ρομποτή και του Καλομοίρη είχαν μακρά συνέχεια και ο Αλέκος Ξένος δεν ήταν ο μόνος μουσουργός της μεταπολεμικής Ελλάδας που συγκλονίστηκε από το μεγαλείο των σολωμικών «Ελεύθερων Πολιορκημένων» και που είχε βαλθεί να τους μελοποιήσει συμφωνικά, με τη μορφή ενός λαϊκού ορατορίου, αφού ο ίδιος ο Σολωμός άλλωστε είχε αφιερώσει τον πρώτο ρόλο του έργου του στον ίδιο τον λαό, ως συλλογικό ήρωα, αντί κάποιων ηγετών του, στο αθάνατο έπος του Μεσολογγιού.

Ο Ιωσήφ Μπενάκης (1924-2017), ένας άλλος φωτισμένος εργάτης της μουσικής και του νεοελληνικού πολιτισμού, από την πάντα ανταρτομάνα Λιβαδειά που 'χε πάρει για τα καλά τ' άρματα και το '21, αν και μεγάλωσε σε αστική οικογένεια έμελλε, καθώς έφευγε η Χούντα, να μπαίνει στο τελικό στάδιο της ολοκλήρωσης ενός τέτοιου μεγαλεπήβολου έργου.

Συνθέτης και μαέστρος πολύ καταξιωμένος, που έγραψε έξι ορατόρια, τέσσερις όπερες, μία συμφωνία, πολλές άλλες μουσικές συνθέσεις, αλλά και δέκα βιβλία μουσικής και ένα για τον νεοελληνικό πολιτισμό, βραβευμένος και από την Ακαδημία Αθηνών, τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο Μπενάκης ολοκλήρωσε ένα νέο, δικό του μουσικό ορατόριο, όπως το προσδιόρισε, με το ποίημα «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Επρόκειτο για έργο για συμφωνική ορχήστρα, μεικτή χορωδία, σοπράνο, βαρύτονο και αφηγητή, που έλαβε την τελική του μορφή και εκδόθηκε το 1981.

Έκτοτε, παρουσιάστηκε σε συναυλίες ως σύνολο το 2010 στο πρώην θέατρο «Ολύμπια» και νυν «Μαρία Κάλλας» και, κυρίως, με επιλεγμένα τμήματά του σε συνθέσεις για πιάνο, μεικτή χορωδία, βαρύτονο, σοπράνο και απαγγελία, όπως έγινε στο Μέγαρο Μουσικής το 2014 σε συναυλία οργανωμένη από την Ένωση Ελλήνων Μουσουργών και αφιερωμένη στον Μπενάκη, με μουσική διεύθυνση της χορωδίας της συναυλίας από τον Σταύρο Μπερή.

Μα και ένας άλλος μεγάλος συνθέτης, μετά από εκείνον, δεν επαρέλειψε να μελοποιήσει λίγα πολύ αγαπητά τμήματα των «Ελεύθερων Πολιορκημένων», σε πιο λαϊκή-σύγχρονη μάλιστα εκδοχή, μουσικά, στο πλαίσιο ευρύτερης δουλειάς του. Ο Χρήστος Λεοντής «υπέκυψε» με τη σειρά του στο μεγαλείο και στη γοητεία τους. Εστιάζοντας στο τμήμα «Το χάραμα επήρα», στην «Καντάτα Ελευθερίας» του την αφιερωμένη στον Σολωμό, τον Ρήγα Φεραίο και τον στρατηγό Μακρυγιάννη, προσέθεσε τη δική του μελωδική απόδοση ενός μέρους τους.

Είχε εμπνευστεί κι εκείνος στη διάρκεια της Χούντας τη μελοποίηση και την παρουσίασε συνολικά το 1998, με την υποστήριξη της Βουλής, στα 200 χρόνια από τη γέννηση του Σολωμού και τη θανάτωση του Ρήγα. Με τη μελοποίηση εκείνη μέρους των «Ε.Π.» ο Σολωμός τιμήθηκε ως «θεμελιωτής της πνευματικής παράδοσης του σύγχρονου Ελληνισμού και ως υμνητής των ιδεών της Ελευθερίας, του Δικαίου και της Εθνικής Ανεξαρτησίας».

Ο Λεοντής παρουσίασε το εστιασμένο περισσότερο στους «Ε.Π.» έργο του με την Ορχήστρα Σύγχρονης Μουσικής της ΕΡΤ, τη χορωδία «Φίλοι Μοντέρνας Μουσικής» και σολίστ γνωστούς και αγαπητούς λαϊκούς ερμηνευτές.

Τότε περίπου ένας άλλος αγωνιστής συνθέτης, Ζακύνθιος, «υποκλινόμενος» βέβαια κι εκείνος όπως και ο Μίκης Θεοδωράκης και όλοι οι άλλοι μείζονες ή ελάσσονες συνθέτες της εποχής του στη μεγαλειώδη και ευρέως γνωστή από το 1977 και διάρκειας πλέον της μίας ώρας μουσική λαϊκή λειτουργία «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» του Γιάννη Μαρκόπουλου, δοκίμαζε στη γη του Σολωμού, θαρρείς, να καλύψει το οφειλόμενο στην απώλεια του έργου του Αλέκου Ξένου κενό της Ζακύνθου στις μελοποιήσεις των «Ε.Π.». Ο Τιμόθεος Αρβανιτάκης.

Να τους παρουσιάσει θέλησε διακριτά, μάλιστα, ως «Επτανησιακή Ωδή», με κιθάρα και μαντολίνο, μαζί με μικρή συμφωνική ορχήστρα, τετράφωνη μεικτή χορωδία, έναν βαρύτονο και δύο λαϊκούς τραγουδιστές.

Ολοκλήρωσε το αποτελούμενο από 22 μέρη έργο του το 2010.

Το παρουσίασε για πρώτη φορά ολοκληρωμένα, στο σύνολό του, το περασμένο καλοκαίρι σε συναυλία στην πόλη της Ζακύνθου. Όχι μακριά από 'κει που το 1798 είδε το φως, ως γιος μιας δούλας όπως την αποκαλούσαν και ενός κόμη, ο Διονύσιος Σολωμός».

Ενενήντα επτά χρόνια μετά τον θάνατο του Σολωμού. Το 1954. Ως άξιος γιος της Κρήτης και των καλύτερων μουσικών παραδόσεών της μα θαρρείς συγγενεύοντας κιόλας με την Επτάνησο, καθώς πρόγονοί του είχαν καταφύγει από την Κωνσταντινούπολη στα Ιόνια νησιά -κυρίως στη Ζάκυνθο και στην Κεφαλονιά- και αργότερα αρκετοί από εκείνους μετοίκησαν στην Κρήτη, ήδη εντρυφούσε στον Σολωμό και στη δημοτική-λαϊκή μουσική παράδοση. Τότε, σε ηλικία 15 ετών, ζώντας στην Ιεράπετρα της Κρήτης και με δάσκαλο σε μπάντα Φιλαρμονικής έναν μαθητή του Καλομοίρη, ο Γιάννης Μαρκόπουλος οραματίστηκε τη μελωδία των «Ελεύθερων Πολιορκημένων».

Συνέθεσε κιόλας τότε, στα δεκαπέντε του, την πρώτη του μελωδία, εμπνευσμένη από ένα δίστιχο των «Ε.Π.». Από τους στίχους «Άκρα του τάφου σιωπή στον κάμπο βασιλεύει / Λαλεί πουλί, παίρνει σπυρί κι η μάνα το ζηλεύει».

Έναν χρόνο νωρίτερα, το 1953, ο πατέρας του τού είχε δωρίσει ένα αντίτυπο από την ιστορική, επιμελημένη από τον Κερκυραίο Σπυρίδωνα Δε Βιάζη, έκδοση του 1898 στη Ζάκυνθο με «Άπαντα» του Σολωμού για τα 100 χρόνια από τη γέννησή του και ενόψει του εορτασμού της εκατονταετηρίδας. Ο πρόεδρος της Επιτροπής εκείνου του Εορτασμού στη Ζάκυνθο ονομαζόταν Σπύρος Μαρκόπουλος.

Κάτι αντίστοιχο, με την έκδοση όμως της Κέρκυρας του 1859, είχε συμβεί είκοσι περίπου χρόνια νωρίτερα, θυμίζουμε, με τον Μίκη Θεοδωράκη νεαρό. Το 2013 θυμόταν ακόμα ότι σε παιδική ηλικία μαγεύτηκε από έναν τόμο με τον Σολωμό, που ήταν η κερκυραϊκή έκδοση Πολυλά και δέσποζε στη βιβλιοθήκη του πατέρα του. Εκείνο το βιβλίο, όπως είπε, ήταν «η πρώτη οδός» της μύησής του «στα μεγάλα ιδανικά, αυτά της ελευθερίας, της δημοκρατίας και της πατρίδας». Στα «Μεγάλα Μεγέθη».

Δάσκαλος του Μαρκόπουλου στη μουσική σύνθεση, στην Αθήνα, ήταν ο Επτανήσιος στην καταγωγή Γεώργιος Σκλάβος. Ενώ συνέχιζε να τον απασχολεί η σολωμική ποίηση, ένα από τα πρώτα του έργα ήταν η δισκογραφημένη το 1969 κοσμική καντάτα του «Ήλιος ο Πρώτος» σε ποίηση του Ελύτη. Έναν χρόνο νωρίτερα, το 1968, άρχισε να ασχολείται εντατικά με τους «Ε.Π.». Η μελωδία τους προχώρησε πολύ στη διάρκεια της Χούντας.

«Πάντα» έχει πει, «είχα στο νου μου τα ποιήματα του Διονυσίου Σολωμού. Συγκινημένος αλλά και γοητευμένος από το ιδιαίτερο γλωσσικό ήθος της ποιητικής του δύναμης ξεκίνησα να συνθέτω το 1960 τα πρώτα μουσικά συνθέματα. Όμως για αρκετό καιρό παρέμειναν ατελή.Το 1968 εργάστηκα πλέον για μεγάλο διάστημα τις συνθέσεις μου σε τρία σχεδιάσματα του ποιήματος, στα χρόνια της επταετίας με τα γεγονότα της Νομικής και του Πολυτεχνείου κατά της χούντας των συνταγματαρχών. Ξαναδούλεψα εξαντλητικά αυτή τη φορά και για μεγάλο χρονικό διάστημα. Οργάνωσα το λιμπρέτο επιλέγοντας αυτά που ήθελα κυρίως από τα αποσπάσματα του κάθε σχεδιάσματος, των στοχασμών, τα πεζά, τους στίχους και κάποια ποιητικά μέλη που σώζονται ατελειοποίητα από τον λόγο του Σολωμού, δίνοντας μια ιδιαίτερη μορφή στην οργάνωση του μουσικού μου υλικού. Σαν μια λειτουργία (...) Ο αείμνηστος καθηγητής Λίνος Πολίτης -ο σημαντικότερος ίσως μελετητής του έργου του Σολωμού- με βοήθησε να εμβαθύνω στην κατανόηση και των πιο κρυφών μηνυμάτων για την ελευθερία και την αξιοπρέπεια που έδωσαν ακόμη μια προτροπή στο συνθετικό μου "είναι" να οργανώσω τον μελωδικό αρμονικό μου κόσμο και γενικά τους κωδικούς της συνθετικής μου ιδιαιτερότητας και ευαισθησίας σ' ένα έργο μιας κοσμικής λειτουργίας με ιδιαίτερη μορφή πολλαπλών σχημάτων».

Εξόρυξε τελικά από το σολωμικό ποιητικό μεταλλείο το 1977, θαρρείς, πιστά τη μουσική αρμονία που «κρύβει» ο λόγος του Σολωμού, για να την αποδώσει βέβαια με την αυτονομία της δικής του μουσικής αρμονίας με σύγχρονα μουσικά μέσα και μέτρα, βαθιά ελληνικά, ως ένα είδος λαϊκής λειτουργίας, ενός λαϊκού ορατορίου προσιτού στο ευρύ κοινό, εξασφαλίζοντας έτσι, αντικειμενικά, τον θρίαμβο του έργου του. «Απασχόλησαν δεκάξι χρόνια από τη ζωή μου», έχει πει για τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του. Επρόκειτο περί ενός άθλου, για μια μουσική εποποιία που γρήγορα ανέβασε το έργο στο Πάνθεον της ελληνικής μουσικής δημιουργίας.

Ενώ στηρίχτηκε κατά βάση στην παλαιότερη μνημειώδη σολωμική έκδοση του Πολυλά, ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης την εταίριαξε θαυμαστά με στοιχεία από το συναφές σολωμικό έργο «Η γυναίκα της Ζάκυθος» και αξιοποίησε τα διδάγματα της επίσης μνημειώδους έκδοσης του 1964 με τα «Αυτόγραφα Έργα» του Σολωμού από τον σολωμιστή Λίνο Πολίτη και το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συνεργαζόμενος στενά με τον Πολίτη για την κατανόηση του έργου και την ιεράρχηση των μηνυμάτων του. Εκεί, σε αίθουσα τελετών του Πανεπιστημίου της Θεσσαλονίκης, το 1975 απέδωσε πιανιστικά τέσσερα μέρη της μουσικής σύνθεσής του, θέτοντάς τη στην κρίση φοιτητόκοσμου και καθηγητών του Πανεπιστημίου, προτού την τελειοποιήσει και την ολοκληρώσει το 1977, αναδεικνύοντας εξαίσια και ισορροπημένα τις «Μεγάλες Ουσίες» του ποιητικού συνθέματος.

Τότε, το 1977, με ορχήστρα υπό τη διεύθυνσή του, σολίστ μεγάλους λαϊκούς ερμηνευτές, αφηγήτρια σπουδαία ηθοποιό και πολύ καλή επαρχιακή χορωδία, κυκλοφόρησε από την «Columbia» ο ιστορικός διπλός δίσκος του «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι».

Συγχρόνως, με πολλά και διάφορα μεγάλα ονόματα λαϊκών και λυρικών ερμηνευτών και ηθοποιών που ενστερνίστηκαν στην πορεία το έργο, άρχισαν συναυλίες που το διέδωσαν ακόμη περισσότερο και το έκαναν ακόμα πιο αγαπητό στον λαό. Με νέες ενορχηστρώσεις, στην πορεία, η συμφωνική μουσική του «έδεσε» με προσφιλή παραδοσιακά λαϊκά μουσικά όργανα. Στην πρώτη δημόσια παρουσίασή του το 1978, το έργο συγκέντρωσε 22.000 νεολαίας και λαού που πλημμύρισαν στάδιο της Αθήνας. Σημαδιακή και η παρουσίασή του το 2002 στην ιερή πόλη του Μεσολογγιού, όπου ο συνθέτης ανακηρύχθηκε επίτιμος δημότης της και κατέθεσε στο Μουσείο της τις αρχικές παρτιτούρες του έργου.

Σαράντα τέσσερα χρόνια από τότε, το έργο διατηρεί ακμαίο τη φρεσκάδα του και συγκινεί. Παρόλο που η παρουσίασή του δεν είναι εύκολα εφικτή, λόγω των δεκάδων συντελεστών που απαιτεί η απόδοσή του, οι συναυλίες που έχουν δοθεί στην Ελλάδα μα και στο εξωτερικό έχουν από καιρό υπερβεί τις εξήντα. Νέες ενορχηστρώσεις το ανανέωσαν κιόλας.

«Είμαστε πολιορκημένοι», είχε πει το 2015 ο συνθέτης, με αφορμή μια συναυλία του. Έψεγε το ψέμα, την υποτέλεια.

Στην πόλη της Κέρκυρας, σε κινηματοθέατρο σε απόσταση μικρότερη των 300 μέτρων σε ευθεία γραμμή από το βομβαρδισμένο την Κατοχή σπίτι όπου ο Σολωμός έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του και που για την αναστήλωσή του το 1957 οι πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές του νησιού είχαν διενεργήσει έρανο, τα τέλη της δεκαετίας του 1970 ο Γιάννης Μαρκόπουλος είχε γνωρίσει την αποθέωση, παρουσιάζοντας μέρη της μεγαλειώδους σύνθεσής του «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Τον είχε προσκαλέσει για το έργο αυτό και τον είχε υποδεχθεί με «μύρια λούλουδα», ως πρόεδρος της τοπικής Καλλιτεχνικής Λέσχης που ήταν, ο εμβληματικός στον χώρο του Πολιτισμού του νησιού σθεναρός υποστηρικτής των σοσιαλιστικών - κομμουνιστικών ιδεών Μάχος Ρούσης, που το όνομά του έχει δοθεί σε πλατεία της πόλης. Μα εκκρεμεί, ίσως όχι για πολύ ακόμη, η υλοποίηση μιας συναυλίας του ίδιου του Μαρκόπουλου με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους» του εκεί που κυρίως γράφτηκαν, δηλαδή μπροστά και μέσα στο σπίτι του Σολωμού στα Μουράγια της πόλης της Κέρκυρας.

Λέτε να είναι μία νέα στην Κέρκυρα η επόμενη συναυλία του Μαρκόπουλου μετά από αυτή που δίνει απόψε, με τους «Ε.Π.» φυσικά, στο αθηναϊκό δημοτικό μουσικό θέατρο «Μαρία Κάλλας», στο πρώην «Ολύμπια» επί της οδού Ακαδημίας, με οργανωτή το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας, στον απόηχο της συμπλήρωσης των 200 χρόνων από το 1821;

Παρούσα στη συναυλία θα είναι, προσκεκλημένη βέβαια, μεταξύ άλλων, η ηγεσία του κερκυραϊκού Μουσείου/Σπιτιού Σολωμού. Αν ο γεννημένος το 1798 στη Ζάκυνθο Διονύσιος Σολωμός έβαλε στο στόχαστρο των «Ε.Π.» του και το «παγκόσμιο σύστημα», το 1798 στην ευρισκόμενη υπό την επήρεια των Γάλλων Δημοκρατικών Κέρκυρα ένας προγενέστερός του διανοούμενος, ο Στυλιανός Βλασσόπουλος, είχε πει πως η μουσική μπορεί να συμβάλει στην «ήττα των καταπιεστών της ανθρωπότητας».

Μια μουσική «νύχτα γιομάτη θαύματα, νύχτα σπαρμένη μάγια» προδιαγράφεται η αποψινή με τον Γιάννη Μαρκόπουλο και τους «Ε.Π.» του στο κέντρο της Αθήνας. Είναι μάλλον η πρώτη φορά που έχει επιλέξει όλοι οι σολίστ του έργου να είναι λυρικοί ερμηνευτές. Ορισμένοι υποθέτουν κιόλας πως, προφανώς, ο μεγάλος μουσικοσυνθέτης θα προσφέρει μια νέα ηχητική εκφορά του μεγαλειώδους έργου του, λόγω και του ιστορικού χαρακτήρα της συναυλίας.

Είναι μια συναυλία βέβαια, που, ενώ ο μέσος πολίτης θα περίμενε να την είχε οργανώσει κάποιος από τους χτισμένους ή υποστηριζόμενους από τον πλούτο μεγάλους ελληνικούς πολιτικούς «πύργους», την οργανώνει το άπαρτο και ανίκητο από τον πλούτο ελληνικό πολιτικό λαϊκό «καλυβάκι», που ακατάβλητο, θαρρείς, κόντρα σε «μεγάλες ενάντιες δύναμες», όχι μόνο «δεν το βαραίνει ο πόλεμος» μα μοιάζει με την ανυπότακτη ψυχή του και τα έργα του να διακηρύσσει στον πλούτο και «στην πλημμύρα των αρμάτων» του: «Η δύναμή σου πέλαγο, η θέλησή μου βράχος».

Ο ηγέτης του κόμματος των Ελλήνων κομμουνιστών Δημήτρης Κουτσούμπας είχε πει το 2016 για τον Γιάννη Μαρκόπουλο: «Έκανε τους καημούς, τους αγώνες, τις αγωνίες και την παλικαριά του λαού μας τραγούδι πελώριο, που τραγουδιέται ακόμη και σήμερα και θα τραγουδιέται από τις επόμενες γενιές».

Οι «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι», ο γερμανικός ιδεαλισμός και οι ελληνικές- παγκόσμιες αξίες του Σολωμού

Οι σολωμικοί «Ε.Π.» είναι ένα έργο που αποθεώνει τον αγώνα του ανθρώπου για την «ηθική ελευθερία», όπως τόσο εύστοχα ανέδειξε πριν από έναν αιώνα σχεδόν και τελεσίδικα με στερνόν ύμνο στη σολωμική ποίηση το 1957, στα 100 χρόνια από τον θάνατο του «ποιητή-πατέρα», ο Κώστας Βάρναλης.

Μιλώντας για τα θέματα αιχμής του σολωμικού αριστουργήματος, τις εσωτερικές συγκρούσεις των αγωνιστών, τα διλήμματα και τους πειρασμούς, την αντίσταση, τις θυσίες του Αγώνα, την ομορφιά της ζωής μαζί με τη βαθιά συνείδηση του Χρέους, μιας λέξης που επανέρχεται συχνά -αυτός άλλωστε ήταν και ο αρχικός τίτλος της σύνθεσης- η εφημερίδα «Ριζοσπάστης και το «902.gr», σε μιαν υπέροχη ανάλυση της Α.Π. (Αλεξάνδρας Προυσανίδου ), ανέδειξαν το γεγονός πως οι πολιορκημένοι του Μεσολογγιού «θέλησαν και έμειναν, έχοντας απόλυτη αυτογνωσία της θέσης τους και απόλυτη συνείδηση του επιχειρούμενου τολμήματος. Αποδείχθηκαν έτσι πραγματικά ελεύθεροι στη συνειδητή θυσία της ζωής τους. Άλλωστε, η διαλεκτική σύνθεση των αντίθετων στοιχείων διατρέχει σχεδόν όλο το κείμενο, από τον τίτλο κιόλας, ελεύθεροι αλλά και πολιορκημένοι συγχρόνως. Το καινούργιο που προκύπτει δεν είναι τίποτε άλλο από την επικράτηση της θέλησης και του αγώνα για να νικήσει η ζωή». Ακόμη, επισημαίνοντας τη γνωστή προτροπή του Σολωμού στον εαυτό του «να μην προσελκύσεις την προσοχή πάνω στον Μάρκο (Μπότσαρη): μειώνει τον έπαινο των άλλων, που όλοι τους υπήρξαν ίσοι μ' αυτόν», η ίδια ανάλυση προσέθεσε ότι πρωταγωνιστής είναι η ίδια η μάζα, «που αγωνίζεται τον καλόν αγώνα». Ιδιαίτερης σημασίας για την αντίληψη του ποιήματος είναι εξάλλου οι εξής επισημάνσεις στο ίδιο αφιέρωμα: «Δεν θα μπορούσαμε σε αυτό το μικρό μας αφιέρωμα σε αυτό το σπουδαίο έργο να μην αναφερθούμε στην αντίληψη του Σολωμού ότι η Ιστορία -και η Επανάσταση- είναι πράξη συλλογική, όχι ατομική. Μια θέση που διαφαίνεται και σε αυτό το ποίημα (...) Έτσι το έργο δεν περιορίζεται ούτε χρονικά ούτε τοπικά, αποκτώντας έναν υπερτοπικό και διαχρονικό χαρακτήρα. Γίνεται η ποίηση καθολική».

Η δημιουργία του Μαρκόπουλου, σύμφωνα με σχετικό αφιέρωμα του «Ριζοσπάστη» και του «902.gr», ενόψει της σημερινής συναυλίας, αποδεικνύει «περίτρανα ότι στίχος και μουσική στο έργο του βρίσκονται σε μια αρμονία, σε ένα τέλειο συνταίριασμα, που συνδέει το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον μιας δίκαιης και ευτυχισμένης ζωής».

Οργανώνοντας το λιμπρέτο του μουσικού έργου από όλα τα σχεδιάσματα του ποιήματος και τα πεζά, τους στίχους και τα αφηγηματικά μέρη, με αντιπροσωπευτικά εύστοχα τμήματα, ο συνθέτης ξεπέρασε, θαρρείς, τις υπερβολικά ιδεαλιστικές και αποδιδόμενες σε κυρίαρχες αισθητικο-φιλοσοφικές θεωρίες του γερμανικού ιδεαλισμού της εποχής προσλήψεις του σολωμικού έργου από τον Πολυλά και τον Πολίτη. Έτσι αναδεικνύει αρκούντως, μεταξύ άλλων, την επιθυμία του ποιητή από το έργο του να «έβγουν οι Μεγάλες Ουσίες», όπως και τη θέλησή του να αναμετρηθεί με τους στίχους του με το «παγκόσμιο σύστημα». Οι επιλογές του Μαρκόπουλου «δένουν» θαυμαστά, θαρρείς, με την ανάδειξη των ηθικών αρετών που ο Σολωμός απέδωσε στον λαό όταν αγωνίζεται «ενάντια σε μεγάλες δύναμες» για τη δίκαιη ζωή, μα και με σύγχρονες και κατοπινές εκδοχές-επισημάνσεις που έχει κάνει για τους σολωμικούς «Ελεύθερους Πολιορκημένους» και για τις ιδέες και τις αξίες του ποιήματος ο πανεπιστημιακός Ερατοσθένης Καψωμένος.

Οι αποφάνσεις του Ερ. Καψωμένου, όπως αυτές έχουν διατυπωθεί σε διαφορετικές μελέτες του, αποτελούν, κατά τη γνώμη μας, κορυφαίες επισημάνσεις που συνιστούν θεμελιακή επανερμηνεία των σολωμικών «Ελεύθερων Πολιορκημένων».

Ο Ερ. Καψωμένος, κορυφαίος ίσως στις ημέρες μας βαθύς μελετητής του Σολωμού, καθηγητής Νέας Ελληνικής Φιλολογίας και Θεωρίας της Λογοτεχνίας και συγχρόνως ένας από τους εισηγητές στην Ελλάδα της Δομικής Θεωρίας και της Σημειωτικής στη λογοτεχνία, ενώ συνηγορεί, επικαλούμενος κιόλας τις αποδείξεις και τα συγκριτολογικά στοιχεία που προσκόμισαν σε μελέτες τους το 1925 ο Κώστας Βάρναλης και πολύ αργότερα άλλοι μελετητές, όπως ο Στέφανος Ροζάνης, ο Γιώργος Βελουδής και ο Στυλιανός Αλεξίου, πως τουλάχιστον σε κάποια σημεία τους οι σολωμικοί «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» ήταν βαθιά επηρεασμένοι από τις αισθητικές- φιλοσοφικές πραγματείες των Σίλερ-Χέγκελ και γενικότερα από κυρίαρχες θέσεις του γερμανικού ιδεαλισμού της εποχής του, έχει καταλήξει σε νέα συμπεράσματα όσον αφορά αυτή την κορυφαία «ποιητική πραγμάτωση» του Σολωμού.

Αποσκοπώντας στην καλύτερη κατανόηση του σολωμικού αριστουργήματος ας μοιραστούμε, λοιπόν, κάποιες από αυτές, όπως τις αντλήσαμε/επιλέξαμε από πέντε διαφορετικές μελέτες του για τον Σολωμό σε σχέση με τους «Ε.Π.», έστω με τον κίνδυνο βέβαια να μην αποδίδουμε πλήρως ορθά τη θεώρηση Καψωμένου:

1. Στην ώριμη φάση της δημιουργίας του ο Σολωμός, με την πνευματική εγρήγορση που τον διακρίνει, βρίσκεται σε διάλογο με τις μεγάλες φιλοσοφικές και αισθητικές θεωρίες της εποχής του, κατεξοχήν με το γερμανικό ιδεαλισμό και ρομαντισμό. Μέσα σ’ αυτή την προβληματική, επιχειρεί να εφαρμόσει, κατά το υπόδειγμα του Σίλλερ, την αντίληψη του «υψηλού» στις μεγάλες λυρικές συνθέσεις του.

2. Στην ποιητική μυθολογία του Σολωμού – ομόλογη προς τη λαϊκή παράδοση – το σύμπαν είναι ενιαίο και δεν επιδέχεται οντολογική διάκριση μεταξύ υλικού και πνευματικού κόσμου. Η ριζική αυτή διάσταση των δύο προτύπων εξειδικεύεται στο πεδίο του τραγικού, με τις συνέπειες που προκύπτουν από τη διαφορετική αντίληψη της συνάρτησης κάλλους – αγαθού. Η διαφορά είναι ότι στο «υψηλό» του Schiller, το κάλλος και το αγαθό βρίσκονται σε δυσαρμονία και γίνονται συστατικοί όροι της τραγικής σύγκρουσης (κάλλος vs αγαθό)· ενώ στο τραγικό του Σολωμού, το κάλλος και το αγαθό είναι σε αρμονία, δηλ. βρίσκονται στον ίδιο πόλο της τραγικής σύγκρουσης. Αυτό παραπέμπει σε διαφορές κοσμοθεωρητικού χαρακτήρα. Στη σιλλερική θεωρία, η δυσαρμονία του κάλλους προς το αγαθό αντανακλά τη διάσταση ανάμεσα στο αισθητό και στο νοητό, δηλ. ανάμεσα στο φυσικό κόσμο (κάλλος) και στον μεταφυσικό κόσμο (αγαθό). Αντίθετα, στη σολωμική κοσμοαντίληψη, η αρμονία μεταξύ κάλλους και αγαθού αντανακλά την ενότητα του σύμπαντος, όπου δε νοείται αντίθεση μεταξύ φύσης και θείου, αισθητού και νοητού κόσμου.

3. Ο Σολωμός εθνικοποιεί την εκφραστική του αναζήτηση προκρίνοντας μια λύση που θ’ αποτελέσει σημείο συνάντησης της αυριανής ποιητικής πρωτοπορίας (του 20ού αιώνα) με την ελληνική λαïκή παράδοση.

4. Το ίδιο το κείμενο γίνεται, σε επίπεδο σύνθεσης, τεκμήριο της δημιουργικής ανεξαρτησίας του Σολωμού απέναντι στον Σίλλερ και το ρομαντικό κίνημα συνολικά, καθώς αναδεικνύει τη σαφή διαφορά προσανατολισμού, του Σίλλερ προς την κατεύθυνση του (αναδυόμενου) ρεαλισμού, του Σολωμού προς την υπέρβαση ενός μελλοντικού μοντερνισμού. Ένα δεύτερο πεδίο όπου καταγράφονται εξίσου σημαντικές διαφοροποιήσεις είναι το πεδίο της ιεράρχησης των αξιών, που συναρτάται ευθέως με ουσιώδεις διαφορές των εκατέρωθεν πολιτισμικών προτύπων.

5. Σ’ αυτό το πεδίο, ο Σολωμός βγαίνει πιο ώριμος και πιο σίγουρος για τις επιλογές του. Και προχωρεί σε μια σημαδιακή αλλαγή πορείας. Εγκαταλείπει το Β΄ Σχεδίασμα και μαζί την απόπειρα προσαρμογής στο σιλλερικό ιδεαλιστικό πρότυπο. Παράλληλα, εγκαταλείπει τον ομοιοκατάληκτο δεκαπεντασύλλαβο, με την ερωτοκρίτεια μουσική του αντήχηση, και προκρίνει τον ανομοιοκατάληκτο στίχο του δημοτικού τραγουδιού με τη δωρική αυστηρότητα και τη δύσκολη εσωτερική αρμονία. Δίνοντας τώρα την προτεραιότητα στην αυτοσυνειδησία της κουλτούρας, όπως αυθεντικά εκφράζεται μέσα στα τραγούδια του απλού λαού, προχωρεί σε μια ριζική αναμόρφωση της δομής του ποιήματος, με στόχο ένα ενιαίο και εσωτερικά συνεπές σύμπαν, χωρίς μεταφυσική, που να αντλεί τους χυμούς του από το παραδοσιακό ελληνικό πρότυπο, όπως αποτυπώνεται στο κλέφτικο τραγούδι.

6. Το συγκλονιστικό κάλεσμα της φύσης στη χαρά της ζωής είναι η ισχυρότερη δύναμη που πολεμά την ηθική αντίσταση των πολιορκημένων. Η τραγικότητα της δοκιμασίας έγκειται στο γεγονός ότι ο ήρωας θυσιάζει τη ζωή, επειδή ακριβώς τη σέβεται και την αγαπά στο μέγιστο βαθμό.

7. (...) Σπαρακτική επίκληση προς το ανεκτίμητο αγαθό της ζωής που οι ήρωες θεληματικά θυσιάζουν, για να μην το ευτελίσουν (...) Ο ποιητής αναπαράγει και απομνημειώνει τον κώδικα του καημού της Ρωμιοσύνης (...) Η πρόκληση έχει δύο πομπούς. Ο ένας είναι η φύση-παράδεισος στην κορυφαία στιγμή της άνοιξης, που καθιστά τη ζωή μέγα καλό και πρώτο. Ο άλλος είναι η μυστηριακή διάσταση της φύσης και η θεία Επιφάνεια, που δηλώνει με τον πιο παραστατικό τρόπο ότι αυτός ο κόσμος είναι και η περιοχή της θεότητας κι επομένως ο μοναδικός στίβος ολοκλήρωσης και μακαριότητας των όντων. Αυτή η σύνθεση των δύο θεμάτων αντιπροσωπεύει, μέσα στο «διάλογο» Σολωμού – Schiller, την πιο απερίφραστη απάντηση του Έλληνα ποιητή στη διανοητική εκζήτηση του γερμανικού ιδεαλιστικού ρομαντισμού. Γιατί ακριβώς αντιπαραθέτει στο δυϊστικό μοντέλο του Schiller το ενιστικό πρότυπο της νεοελληνικής κοσμοθεωρίας, που τοποθετεί όλες τις αξίες στη φύση και στην εγκόσμια ζωή. Και μ' αυτή την έννοια, ο πειρασμός της φύσης γίνεται η κατεξοχήν τραγική σύγκρουση στο Γ' Σχεδίασμα, συνοψίζοντας, κατά σχήμα συνεκδοχής, όλες τις άλλες. Γιατί το νόημα αυτής της σύνθεσης είναι ότι η φύση, αυτός ο κόσμος των αισθήσεων είναι η περιοχή και του Κάλλους και του Αγαθού, και της αισθαντικότητας και του «λόγου», και της ευδαιμονίας και της ελευθερίας. Η τραγική σύγκρουση δεν προκύπτει από την αντίθεση του Αγαθού προς το Κάλλος, του Υψηλού προς το Ωραίο, της πνευματικής προς την υλική φύση του ανθρώπου, της ελευθερίας του λόγου προς τη δουλεία των αισθήσεων, ούτε στοχεύει να επαληθεύσει την απόλυτη εξουσία του «αόρατου Μονάρχη», της μεταφυσικής Ιδέας πάνω στον υλικό κόσμο, όπως στο σιλλερικό σύστημα αξιών. Αντίθετα, το στοιχείο που δίνει κοσμολογικές προεκτάσεις στην τραγική σύγκρουση είναι ότι ο πειρασμός, που αντιμάχεται την ηθική ελευθερία των πολιορκημένων, κορυφώνεται με την εμφάνιση της Θεότητας μέσα στη φύση. Το μήνυμα που δίνει η Θεοφάνεια είναι καθαρό και σημαίνει ταυτόχρονα την πλήρη απόρριψη της ιδεαλιστικής κοσμολογίας: αυτός ο κόσμος δεν είναι μόνο ο κόσμος της ομορφιάς, της χαράς, της καλοσύνης, είναι και ο χώρος της θεότητας, που κι αυτή είναι εδώ, ανάμεσα μας, συστατικό στοιχείο ενός ενιαίου Σύμπαντος, που προσφέρεται στον άνθρωπο ως πεδίο ολοκλήρωσης και ευδαιμονίας.

8. Προτάσσοντας (...) ως ισχυρότερο επιχείρημα την ενότητα του σύμπαντος, στερεί την επιλογή της θυσίας από κάθε κίνητρο μεταφυσικής ανταμοιβής και δικαίωσης, που θα έκανε το θάνατο αποδεκτό. Έτσι, η θυσία δε βρίσκει καμιά παρηγοριά, γι' αυτό και το δίλημμα είναι τόσο σκληρό, γι' αυτό και η τραγική συγκίνηση είναι τόσο γνήσια. Από την άλλη, ο ποιητής υποδεικνύει στον αναγνώστη ότι η ελευθερία, για χάρη της οποίας οι Πολιορκημένοι θυσιάζουν τα πάντα, δε χρειάζεται κανένα μεταφυσικό δεκανίκι για να δικαιωθεί. Μέσα στον κόσμο του Κάλλους και του Αγαθού, η ελευθερία είναι ο μόνος πλήρης τρόπος ύπαρξης, ο μόνος που προσφέρεται στον άνθρωπο για να πραγματώσει το αίτημα και το νόημα της ύπαρξής του. Αν θυσιάσει την ελευθερία του, ακρωτηριάζει την ακεραιότητά του, την ανθρώπινή του ιδιότητα, που είναι αναγκαία προϋπόθεση για να μετέχει στις αξίες που κάνουν τη ζωή άξια να τη ζει κανείς. Είναι μια αντίληψη που υπερβαίνει τη βιολογική εκδοχή της ζωής και την ατομική ύπαρξη του Ήρωα και ανάγεται στην έννοια του Προσώπου, ως αξία πολιτισμική, που αποβλέπει στο μέλλον του Ανθρώπου συνολικά. Έτσι, ο ποιητής δένει το ατομικό με το γενικό, το τοπικό με το εθνικό και το παγκόσμιο. Μένει ακόμα μία αξιοσπούδαστη κατάκτηση του Σολωμού. Η τραγική σύγκρουση πηγάζει από μιαν αντίφαση: αξίες πρώτου μεγέθους και καθολικού κύρους, όπως η Φύση και το Θείον, εμφανίζονται ως αντίμαχοι του ανθρώπου, ακόμη και της ανθρώπινης ελευθερίας υπό ορισμένους όρους. Δηλαδή, αξίες θετικές, με υψηλή θέση στην κοινή συνείδηση, εμφανίζονται να λειτουργούν αρνητικά ή, για την ακρίβεια, θετικά και αρνητικά μαζί. Αυτή η θετική – αρνητική λειτουργία, οι θετικές και αρνητικές ιδιότητες των αξιών, που αποτελούν τον πυρήνα της προβληματικής του ποιητή σε όλα τα μεγάλα έργα της ωριμότητας, στον «Κρητικό» και στον «Πόρφυρα» εξίσου με τους «Ελεύθερους Πολιορκημένους», οδήγησε σε μια κατάκτηση κοσμοθεωρητικών διαστάσεων, που βγήκε από το «διάλογο» του Σολωμού με το Σίλλερ και το γερμανικό ρομαντικό ιδεαλισμό.

9. Όταν αυτός ο διάλογος από το θεωρητικό ενδιαφέρον πέρασε στην ποιητική πράξη, βγήκαν στην επιφάνεια, από τις δυσκολίες σύνθεσης, οι ουσιώδεις διαφορές αξιακών προτύπων και κοσμοαντίληψης, που οδήγησαν τον ποιητή να συλλάβει και ν’ ανασυνθέσει τα αξιακά και κοσμοθεωρητικά πρότυπα του ελληνικού πολιτισμού μέσα στη λόγια και λαϊκή πνευματική παράδοση.

10. Συνοψίζομε: στους Ελεύθερους Πολιορκημένους ο ποιητής μεταφέρει και ενσωματώνει στο λόγιο πολιτισμό θεμελιώδεις κώδικες της λαϊκής παράδοσης. Συγχωνεύει τον κώδικα του προσώπου (ζωή = ανεξαρτησία vs υποταγή = θάνατος) με τον κώδικα του ρωμέικου καημού σε μια σύνθεση, που φέρνει πιο κοντά στο μέσο αναγνώστη τα υψηλά ηρωικά πρότυπα, καθώς του ξυπνά οικεία βιώματα, προσωπικά και συλλογικά. Και συγκροτεί, ως πολύτιμη κληρονομιά του αγώνα της Ανεξαρτησίας, τον πρώτο κώδικα της εθνικής ιδεολογίας: Ελλάδα και Ελευθερία είναι μια ταυτότητα, Ελλάδα και δουλεία (οποιασδήποτε μορφής) είναι μια αντίφαση.

11. Οι διανοητικές κατασκευές του σιλλερικού ιδεαλισμού αποδείχτηκαν απρόσφορες για τα αισθητικά κριτήρια και την ποιητική γλώσσα του Σολωμού.

12. Στην αξιολογική κλίμακα του Σολωμού, η ιεράρχηση αντιστρέφεται και την προτεραιότητα παίρνουν οι συγκρούσεις ανάμεσα σε πρωτογενείς ζωικές αξίες, όπως η αγάπη για τη ζωή και το ένστικτο της ατομικής ανεξαρτησίας, αξίες που στη σιλλερική ιεράρχηση δεν παρουσιάζουν τραγικό ενδιαφέρον, αλλά που μέσα στους Ε.Π. αποτελούν τις πιο συγκλονιστικές δοκιμασίες, που παράγουν αληθινά τραγικές καταστάσεις.

13. Την προτεραιότητα έχει η τραγικότητα της σχέσης ανθρώπου – φύσης, που ορίζεται από τούτο το αντιφατικό: η φύση αντιμάχεται την ηθική ανεξαρτησία των πολιορκημένων με τις κατεξοχήν θετικές αξίες που εμπεριέχει και που, στη συγκεκριμένη συγκυρία, λειτουργούν αρνητικά. Το σολωμικό τραγικό στηρίζεται στην αντίφαση: θετικές αξίες vs αρνητική λειτουργία. Η φύση είναι η περιοχή του κάλλους και του αγαθού, που εξασφαλίζει την ευδαιμονία και την ολοκλήρωση των όντων. Όντας στην πιο γλυκιά της ανοιξιάτικη ώρα, προσκαλεί τους ήρωες να χαρούν αυτή τη σχέση μέσα στα πλαίσια της ζωής, τα μόνα που παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Η πρόκληση έγκειται στην πεποίθηση ότι ο άνθρωπος πεθαίνοντας χάνει τα πάντα, ζώντας κερδίζει τα πάντα. Οι ήρωες οφείλουν να διαλέξουν ανάμεσα στο αγαθό της ζωής και στην ατομική τους ανεξαρτησία. Η προσήλωση στο αγαθό της ζωής είναι ένα από τα θεμελιακά γνωρίσματα της ελληνικής παραδοσιακής βιοθεωρίας, καθώς συναρτάται με το βίωμα της ταύτισης φυσικών και πολιτισμικών αξιών. Εξίσου θεμελιακό είναι το βίωμα της ατομικής ανεξαρτησίας, ως έκφραση της μεσογειακής ισορροπίας ανθρώπου – Κόσμου, που δε συντρίβει αλλά αναδείχνει το άτομο ως αξία, παρέχοντας τους ιδεώδεις όρους για την ολοκλήρωσή του, σε αρμονία –και όχι σε αντίθεση- με την κοινωνία. Έτσι, η σύγκρουση ανάμεσα στις δύο αυτές πρωταρχικές ροπές είναι το τραγικότερο δίλημμα που θα μπορούσε ν' αντιμετωπίσει ο μεσογειακός άνθρωπος. Ο Σολωμός, με το βαθύ πολιτισμικό του κριτήριο, συλλαμβάνει την αξία ενός τέτοιου διλήμματος και επιλέγει να προβάλει τον πειρασμό της ζωής (μέσα από την πρόκληση της φύσης) ως τη φοβερότερη δύναμη που αντιμάχεται την ηθική ανεξαρτησία των πολιορκημένων.

14. Οι ήρωες, για να περισώσουν την ηθική τους ελευθερία, πρέπει ν' απαρνηθούν ό,τι αγαπούν περισσότερο, το υπέρτατο αγαθό της ζωής μέσα σε μια ευλογημένη φύση. Γι’ αυτό η συναισθηματική επένδυση της δοκιμασίας είναι πολύ πιο ανθρώπινη και πιο συγκλονιστική παρ' ότι στο σιλλερικό ιδεαλιστικό πρότυπο. Εδώ η ηθική νίκη συνοδεύεται από το πάθος και τη λαχτάρα για το αγαθό της ζωής που οι ήρωες θεληματικά απαρνιούνται. Έτσι, η σύγκρουση παίρνει τη μεγαλύτερη ένταση και διάρκεια, κι ας συμπυκνώνεται ουσιαστικά σ’ ένα μόνο στίχο: «Έρμα ’ν’ τα μάτια που καλείς, χρυσέ ζωής αέρα». Ο λόγος είναι «διφωνικός», εμπεριέχει ταυτόχρονα την αμετάκλητη άρνηση του αγαθού της ζωής και τον αγιάτρευτο καημό γι’ αυτή την άρνηση. Το σχήμα συμπυκνώνει ολόκληρη την παράδοση του «ρωμέικου καημού», όπως χαρακτηριστικά αποτυπώνεται στο κλέφτικο τραγούδι, που, κατά την άποψή μας, αποτέλεσε το δομικό και αξιακό πρότυπο του Γ΄ Σχεδιάσματος των Ελεύθερων Πολιορκημένων.

15. Οι πολιορκημένοι απαρνούνται τη ζωή ακριβώς επειδή την αγαπούν και τη σέβονται στο μέγιστο βαθμό, για να μην τη ταπεινώσουν και ακρωτηριάσουν. Τη ζωή αξίζει να τη ζεις στην ακεραιότητά της. Και η πλήρης ζωή δε συμβιβάζεται με την υποταγή· ζωή υποταγμένη είναι μια ζωή μισερή, ένας ζωντανός θάνατος, ανάξια να τη ζει κανείς. Θυσιάζοντας λοιπόν τη ζωή οι ήρωες διασώζουν την ακεραιότητα της ζωής, που ταυτίζεται με την πληρότητα της ανθρώπινης ύπαρξης. Κι έτσι αποδείχνουν ότι η ακεραιότητα της ζωής και η ανθρώπινη αξιοπρέπεια (που είναι το ίδιο) αντιπροσωπεύουν αξίες πάνω και πέρα από τα όρια της ατομικής ζωής. Αυτή είναι η νεοελληνική αντίληψη του προσώπου, κορυφαία πολιτισμική κατάκτηση του Νέου ελληνισμού που εμπεριέχει μια τεράστια επαναστατική δυναμική, η οποία εξουδετερώνει τον εκβιασμό της δύναμης.

16. Οι σολωμικές τραγικές συγκρούσεις αντιπαραθέτουν, στη μεταφυσική διάσταση των σιλλερικών, μια διάσταση Κοσμική, που ανταποκρίνεται πιο πολύ στο πνεύμα της αισχύλειας τραγωδίας. Η ολοκλήρωση των σολωμικών ηρώων μέσα από τη δοκιμασία δεν είναι προς την κατεύθυνση της αποπνευμάτωσης, μα προς τη συνειδητοποίηση του ανθρώπινου προσώπου, συνείδηση που παραπέμπει στην Κοσμική διάσταση και ευθύνη του ανθρώπου. Το τελεολογικό μοντέλο του σιλλερικού ιδεαλισμού βασίζεται στην υποτίμηση των φυσικών και ζωικών αξιών, στο θρίαμβο του πνεύματος πάνω στην ύλη. Ενώ το πρότυπο του σολωμικού ιδανισμού θεμελιώνεται στην κατάφαση των φυσικών αξιών και στην εναρμόνιση υλικών και πνευματικών αναγκών και αιτημάτων.

17. Τα συστατικά της σολωμικής κοσμολογίας και ανθρωπολογίας αποτελούν κατακτήσεις της ελληνικής πνευματικής και πολιτισμικής παράδοσης, που η ιδιοφυία του ποιητή προσλαμβάνει και συνθέτει ποιητικά με θαυμαστή διαύγεια και πληρότητα.

18. Το μυθικό σύμπαν της ώριμης σολωμικής ποίησης παρέχει ένα διαφορετικό κοσμολογικό πλαίσιο απ' αυτό της λυρικής ποίησης του Schiller. Ενώ στον Γερμανό ιδεαλιστή το Απόλυτο είναι μεταφυσική ουσία της οποίας πραγμάτωση είναι τα αισθητά (...), στη σολωμική ποίηση πραγματοποιείται μια εγκοσμίωση των μεταφυσικών αξιών, αλλά όχι με την εγελιανή έννοια (...), μα με το νόημα που παίρνει στη θεία μορφή της Φεγγαροντυμένης: μετατόπιση του θείου από το μεταφυσικό χώρο στο φυσικό (...) Η «θειότητα» είναι οντολογική κατηγορία της φύσης και η θεϊκή παρουσία μέσα στη φύση είναι η πλαστική σύλληψη και απεικόνιση αυτής της «θειότητας». Η πορεία είναι αντίστροφη. Ο κόσμος είναι θείος (...) Η περιοχή του θείου είναι αυτός ο κόσμος. Το θείο βρίσκεται ανάμεσά μας (...) Η Φεγγαροντυμένη πραγματώνει την ταυτότητα του Κάλλους και του Αγαθού: «κι έδειξε πάσαν ομορφιά και πάσαν καλοσύνη». Και πραγματώνει την ενότητα φυσικού και πνευματικού κόσμου, λογικού και αισθαντικότητας, που βρίσκονται όχι σε διάσταση, μα σε αρμονία (...) Το τραγικό του Σολωμού λειτουργεί μέσα σ' ένα «μονιστικό μοντέλο». Κόσμος, άνθρωπος, θεός είναι ομοειδή. Ο παράδεισος βρίσκεται γύρω και μέσα στον άνθρωπο. Το σύμπαν είναι ενιαίο.

19. Για την ιδεαλιστική αντίληψη της τέχνης αληθινά τραγικές είναι μόνο οι συγκρούσεις ανάμεσα σε ηθικές αξίες απόλυτου κύρους, αξίες που μετέχουν στη «θεία» ουσία και που έρχονται κάποτε σε αντίθεση μεταξύ τους στη συνείδηση του ήρωα. Για το Σολωμό ωστόσο ο «πειρασμός» της φύσης δεν αφορά απλά την «υλική υπόσταση» του ανθρώπου. Η φύση ως χώρος του κάλλους, του αγαθού και του θείου καθιστά τη ζωή πρώτη και μεγάλη αξία. Ως τέτοια είναι το πεδίο ολοκλήρωσης του ανθρώπου, άρα ασυμβίβαστη προς καθετί που ακρωτηριάζει την ακεραιότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, όπως η ταπείνωση της σκλαβιάς.

Από αυτή την ανώτερη αντίληψη της ζωής απορρέει και η επιλογή του θανάτου, ως έκφραση σεβασμού προς την ίδια τη ζωή (...) Αυτό θα αρκούσε για να αποδείξει την ανεξαρτησία του Σολωμού απέναντι στις θεωρητικές θέσεις από τις οποίες αφορμάται.

20. Η ζωή μέσα στη φύση καθίσταται υπέρτατο αγαθό (...) Το μήνυμα αυτό, μεταφερόμενο από το αξιολογικό στο δεοντολογικό επίπεδο, μεταφράζεται σε ακαταμάχητο κάλεσμα για ζωή και ευδαιμονία (...) Μετάθεση του παραδείσου από τον ουρανό στη γη (...) Στο αξιοκρατικό επίπεδο ο ήρωας αρνείται το διαχωρισμό της ζωής από τη λευτεριά. Μ' άλλα λόγια θεωρεί απαραίτητο προσδιορισμό της ζωής τη λευτεριά, χωρίς τον οποίο η ζωή παύει να αντιπροσωπεύει μια αξία. Άρα υποταγμένη ζωή = άρνηση της ζωής = θάνατος και αντίστροφα κατάφαση της ζωής = λευτεριά (...) Ο ήρωας θυσιάζει τη ζωή επειδή ακριβώς την αγαπά και τη σέβεται στο μέγιστο βαθμό. Έτσι, ο ήρωας –σε συμφωνία με έναν κλασικό κανόνα της τραγικής τέχνης – θριαμβεύει ηθικά μέσα από την καταστροφή (...) Ο ήρωας θυσιάζει αυτόβουλα τη ζωή ακριβώς για να μην την εξευτελίσει· από σεβασμό στην ακεραιότητα της ζωής και της ανθρώπινής του υπόστασης. Εδώ έγκειται η επαναστατική δυναμική αυτής της αξιοκρατίας.

(Οι εικόνες, πέραν βεβαίως του γνωστού έργου του Γιώργη Βαρλάμου με τον Σολωμό, προέρχονται από θεατρικές αναπαραστάσεις του ποιήματος στη διάρκεια του 2021 από το Εθνικό Θέατρο στην Αθήνα (οι δύο πρώτες) και από ερασιτεχνικό λαϊκό σύνολο στην Ελευσίνα (οι υπόλοιπες)

Στην ταιριαστή με το ποιητικό και το ιστορικό μεγαλείο των «Ε.Π.» μουσική σύνθεση του Μαρκόπουλου ο λαός «συναντά» τον ίδιο τον εαυτό του, θα μπορούσε να πει κανείς. Σ' αυτό έγκειται, προφανώς, ο θρίαμβος της ομώνυμης λαϊκής λειτουργίας του, ο θρίαμβος των μουσικών «Ελεύθερων Πολιορκημένων», όπως άλλωστε και των ποιητικών. Χάρη στην ίσως ιστορικά μακράν καλύτερη μουσική έμπνευση του Μαρκόπουλου, το έργο του μοιάζει να κατεβάζει κι αυτό τον Παράδεισο από τον ουρανό στη γη, όπως το μεγαλείο του ποιητικού έργου.

Η αναμενόμενη συγκλονιστική λόγω του ιδιαίτερου χαρακτήρα της αποψινή συναυλία φέρνει ξανά στο προσκήνιο όλα εκείνα που συμβολίζουν οι σολωμικοί «Ελεύθεροι Πολιορκημένοι». Τη δύναμη, την υπεροχή και την αναπότρεπτη βέβαια επικράτηση και νίκη της ηθικής -και όχι μόνον- ελευθερίας του λαού. Τις αρετές και το μεγαλείο του μαχόμενου λαού. Όλη την ελληνική πολιτιστική λαϊκή παράδοση και αγωνιστικότητα.

Έτσι δεν είναι φίλες και φίλοι;

Ο λαός, όσο «μεγάλες ενάντιες δύναμες» κι αν τον εμποδίζουν κι όσες θυσίες κι αν απαιτηθούν, είναι αδύνατο τελικά να παραδοθεί, γιατί αυτό αντίκειται κιόλας στη σύμφυτη με την ελευθερία φύση του, διακηρύσσει μεγαλειωδώς ο Σολωμός με τους στίχους και τους στοχασμούς του για το Μεσολόγγι, κατεβάζοντας τον Παράδεισο από τον ουρανό στη γη.

Είναι αδύνατο να πάψει να μάχεται.

Είναι μοιραίο για τους εχθρούς του να βγει νικητής!

Με -τι άλλο καλύτερο;- στίχους του ΔιονύσιουΣολωμού ας κλείσουμε αυτές τις αναδρομικέςγραμμές για τις μελοποιήσεις τουαριστουργήματος των «ΕλεύθερωνΠολιορκημένων»:

Με λογισμό και μ' όνειρο!

Ψυχή,
ψυχή
και νίκη!

* Οφείλονται ευχαριστίες στις βιβλιοθήκες του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Ιονίου Πανεπιστημίου και του Κρατικού Ωδείου Θεσσαλονίκης, στη βιβλιοθήκη «Λίλιαν Βουδούρη» του Μεγάρου Μουσικής, στον μουσουργό κ. Άλκη Μπαλτά, στη μουσικολόγο κυρία Βάλια Βράκα, στην κόρη του συνθέτη Αλέκου Ξένου κυρία Αλίκη Βενάρδου - Ξένου και στον εγγονό του συνθέτη Γεράσιμου Ρομποτή κ. Γεράσιμο Ρομποτή.

ΑΛΕΚΟΣ ΚΑΣΤΡΙΝΟΣ