Να την προλάβετε, μη την χάσετε, επιτρέψτε μας να πούμε, την έκθεση πολύτιμων υλικών για τη «Βιομηχανική κληρονομιά της Κέρκυρας» που συνεχίζεται μέχρι και τις 5 Ιανουαρίου 2023 στη Δημοτική Πινακοθήκη. Κάποιοι από τους προγόνους σας, όπως και από τους δικούς μας, παρουσιάζονται σίγουρα εκεί, «πίσω» από αστραφτερές προσωπογραφίες επιχειρηματιών και εικόνες εργοστασίων, «πίσω» και από φωτεινές εμπορικές διαφημίσεις που αφορούν το άλλοτε λαμπρό βιομηχανικό στερέωμα της Κέρκυρας.

Είτε είστε απόγονοι εκείνων των χιλιάδων εργατών και υπαλλήλων των εργοστασίων και όσων δούλευαν γι' αυτά σε συναφείς δουλειές στο λιμάνι ή αλλού, είτε βαστάτε από αγρότες ή επαγγελματίες - μικροεπιχειρηματίες, αφορά όλους μας. Διότι όλη η Κέρκυρα, από τη μίαν άκρη ως την άλλη, άφηνε στο ιντερέσο εκείνων των εργοστασίων κάτι από τον μόχθο της. Θέλουμε - δεν θέλουμε έχουμε επηρεαστεί κι εμείς από όλα εκείνα.

«Διαβάζοντας» σωστά τα υλικά ανακαλύπτουμε τον προγονικό εαυτό μας, αν δεν επαναπροσδιορίζουμε κιόλας την κερκυραϊκή ταυτότητα.

Αναβιώνει μια Κέρκυρα που λίγοι από εμάς γνωρίσαμε στα τελειώματα μιας σπουδαίας οικονομικής φάσης, που η ένταξη της χώρας μας το 1981 στην τότε Ευρωπαϊκή Οικονομική Κοινότητα (ΕΟΚ) και νυν Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) της έβαλε, θα μπορούσε να πει κανείς, την ταφόπλακα.

Και τι δεν έβγαζε, κάποτε, αυτός ο τόπος!

Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια, κατά τη γνώμη μας, στον τόσο δραστήριο κερκυραϊκό σύλλογο «Αλμπέρ Κοέν». Για όλη αυτή την πρωτοβουλία, καθώς και για τη συναφή έκδοση «Η βιομηχανική κληρονομιά της Κέρκυρας, 19ος - 20ός αιώνας». Όπως βέβαια, πριν απ' όλους ίσως, σε όλους τους Κερκυραίους ερευνητές που κόπιασαν χρόνια ερευνώντας κι έχουν εκδώσει σχετικές μελέτες. Όποια κενά ή λάθη κι αν μπορεί εύκολα να επισημάνει κανείς, αφού δεν υπάρχει άλλωστε τέλεια δουλειά, η συμβολή τους στη διάσωση σημαντικότατων στοιχείων της βιομηχανικής ιστορίας του νησιού είναι, πιστεύουμε, σημαντική. Η κριτική είναι εξάλλου πάντα εύκολη για οτιδήποτε, ιδιαίτερα ίσως στη γεμάτη πολύ έντονες αντιφάσεις Κέρκυρά μας. Για πρώτη φορά, εξ όσων γνωρίζουμε, πραγματοποιείται μια τέτοια έκθεση. Αυτό και μόνο αρκεί ίσως για να γίνει φανερή η σημασία της.

Δεν έχει γραφτεί άλλωστε ακόμη μια πλήρης βιομηχανική ιστορία της Κέρκυρας, μολονότι πρωτίστως η εργασία - βιβλίο της Σταυρούλας Αργυρού με τίτλο «Η ανάπτυξη της βιοτεχνίας - βιομηχανίας στην Κέρκυρα», το 2010, αλλά και επιμέρους εργασίες και εκδόσεις που ακολούθησαν από ερευνητές όπως κυρίως ο Θεοφάνης Κυπριώτης και ακόμη και από ομάδες μαθητών - σπουδαστών των κερκυραϊκών ΕΠΑΛ, είναι μια σπουδαία συμβολή και παρακαταθήκη. Η έκθεση σχετικών υλικών στην Πινακοθήκη επαναφέρει αυτό το ζήτημα. Είναι και μια υπενθύμιση αυτής της ανάγκης. Όπως και του μεγάλου ζητήματος της αξιοποίησης του σωζόμενου μνημειακού βιομηχανικού πολιτισμού.

Τι κι αν δεν υπάρχουν στην έκθεση απαραίτητα στοιχεία, ενδεικτικά έστω, για τις αγωνίες, τα πάθη και τους αγώνες αναφορικά με τους δεκάδες χιλιάδες στο διάβα του χρόνου Κερκυραίους και Κερκυραίες που έδωσαν «σάρκα και οστά» σ' εκείνο το «βιομηχανικό θαύμα»!

Δεν φιλοδόξησαν άλλωστε οι οργανωτές της έκθεσης και οι εκδότες του σχετικού βιβλίου, όπως έχουν επαρκώς εξηγήσει, να παρουσιάσουν «το Α και το Ω» εκείνης της βιομηχανικής κληρονομιάς. Να επαναφέρουν στην επικαιρότητα το όλο αυτό θέμα, θέλησαν. Ούτε εξάλλου μπορεί να ειπωθούν όλα μονομιάς. Κάτι τέτοιο θα προϋπέθετε άλλωστε, μεταξύ άλλων, την έρευνα και τη συνεργασία του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας, δεδομένου του αρχείου που διαθέτει. Διότι φυσικά άνθρωποι πολλοί κινούσαν εκείνα τα εργοστάσια, δεν τα λειτουργούσαν οι βιομήχανοι μοναχοί τους!

Αλλά, βέβαια, όταν τέτοιες δραστηριότητες προϋποθέτουν οικονομικές χορηγίες, όπως αυτή γνωστού Ιδρύματος, δεν είναι αυτό, κυρίως, το ζητούμενο. Όπως συμβαίνει συνήθως στην αστική κοινωνία μας και στον αστικό Τύπο, με ή χωρίς τη σύμφωνη γνώμη των συντακτών του, ηθελημένα ή αθέλητα παρουσιάζεται κατά κόρον μόνο η μία πλευρά της οικονομικής και κοινωνικής Ιστορίας. Ολόκληρα βιβλία για μεγάλες ελληνικές βιομηχανίες απογόνων Κερκυραίων μεγαλοεπιχειρηματιών, ακόμη και για την ίδια την Κέρκυρα ή για την τουριστική της οικονομία, παραβλέπουν τελείως την εργατοϋπαλληλική πλευρά της Ιστορίας. Ας είμαστε φειδωλοί λοιπόν στις κρίσεις μας. Εναπόκειται στους ενδιαφερόμενους να φέρουν πλήρως στο φως, σε μια μεγάλη έκθεση που θα «τσακίζει κόκαλα», τη βιομηχανική ιστορία της Κέρκυρας από όλες τις πλευρές της και με όλες τις διαστάσεις της. Ανεξάρτητα από προθέσεις, η παρούσα εξαιρετική έκθεση αναδεικνύει με θετικό πνεύμα, κιόλας, αυτή την ανάγκη. Όλα τα στοιχεία που αφορούν τις πτυχές μιας υπόθεσης είναι χρήσιμα, αν δεν είναι ψευδή.

«Διακρίνεται» και σε αυτήν, όπως και σε σχετικά βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει, θα μπορούσε να πει κανείς, το εργατικό - βιομηχανικό παρελθόν της Κέρκυρας «πίσω» από διαφημιστικές και άλλες «στημένες» και λουστραρισμένες βιομηχανικές εικόνες, «πίσω» από λαμπρές φορεσιές, από καλοπληρωμένες προσωπογραφίες, όπως η εικονιζόμενη πιο πάνω για μέλος της βιομηχανικής οικογένειας Ασπιώτη, «πίσω» από φαντασμαγορικές βίλες τύπου «Villa Rossa» και αναφορές σε τρελές περιουσίες, φτιαγμένες φυσικά με ποτάμια κακοπληρωμένου ιδρώτα και σε συνθήκες όπου λέξεις όπως εργατικά δικαιώματα, ελευθερία, συνδικαλισμός, δημοκρατία συχνά σήμαιναν μαύρα κατάστιχα, καταδίκη σε απόλυση και σε πείνα, αναγκαστικό ξερίζωμα είτε στην άλλη Ελλάδα, είτε στην Αίγυπτο - όπου, παρεμπιπτόντως, Κερκυραίοι μετανάστες τα τέλη του 19ου αιώνα έφτιαξαν τα πρώτα εργατικά σωματεία - είτε στην Αμερική.

Αυτό έπαθε το 1912 ο εργάτης Νικόλαος Πρίφτης, όπως μαρτυρεί η πιο πάνω εικόνα δημοσιευμένης επιστολής του, που σώζεται στην Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας σε φύλλο της πρωτοποριακής, όχι λιγότερο από κάποια σύγχρονα σε εξοπλισμό εργοστάσια της εποχής, κερκυραϊκής εφημερίδας «Σοσιαλιστική Δημοκρατία», με ημερομηνία 23 Αυγούστου 1912.

Στην τρανή εκτυπωτική και εκδοτική βιομηχανία «Ασπιώτη», εταιρεία εμβληματική μαζί με την άλλο τόσο τρανή που ονομαζόταν «Δεσύλλας» κι έβγαζε κυρίως σακιά και σπάγκους, εργαζόταν ο Νικόλαος Πρίφτης.

Ας τον «ακούσουμε»:

«Επί ένδεκα ολόκληρα χρόνια ως εργάτης λιθογράφος ειργάσθην εις το ενταύθα εργοστάσιον των αδελφών Ασπιώτη, δύνασθε να φαντασθήτε το πόσον από την εργασίαν μου ωφελίθην καθ' όλον αυτό το μακρόν χρονικόν διάστημα. Και έπειτα από τόσα χρόνια έντιμον και πειθαρχικήν εν τω ανωτέρω εργοστάσιον εργασίαν μου ήτο πεπρωμένον ο μεγαλόκαρδος Ασπιώτης να μου δόση μία κλωτσιά διότι και εγώ ως άνθρωπος πάσχων δια την αδικίαν του άλλου ηθέλησα να φωνάξω δια την αδικίαν αυτήν ήτις εγένετο εις βάρος μιας εργάτιδος ορφανής τιμωριθείσης τας παραμονάς των Χριστουγένων εις 5 δραχμάς πρόστιμον· ακούσετε και φρίξετε, διότι έβαλε ένα φύλλο σιγαροχάρτου εις την δεσμίδα περισσότερον του πρέποντος και η οποία εργάτις ουδέποτε περιέπεσεν εις σφάλμα τι καθ' όλον το δωδεκαετές χρονικόν διάστημα καθ' ο ειργάζετο εν των ανωτέρω Εργοστασίω.

»Και επειδή εφώναξα δια την αδικίαν αυτήν ήτις εγένετο εις βάρος του ορφανού αυτού κοριτσιού ο ευγενών αισθημάτων κ. Ασπιώτης ήρχισε να μου κηρύξη αμείλικτον τον πόλεμον και ως αποτέλεσμα ο πόλεμος αυτός είχε ότι με απέλυσε από την εργασίαν μου.

»Την εξιστόρισιν αυτήν την αφίνω ασχολίαστον όπως ο εργατικός κόσμος ιδία χαρακτηρίση την διαγωγήν προς εμέ του ιπότου του γεναιοδώρου του μεγαλοϊδεάτου και φιλανθρώπου κ. Ασπιώτη όστις δια να φανή γεναιόδωρος προς χάριν μου εις την κοινωνίαν μοι έδωσε έπειτα από τόσα χρόνια μιας εβδομάδος ημερομίσθιον, ήτοι 27 δραχμ. και τα οποία εδέχθην μόνον και μόνον όπως ταύτα χρησιμοποιήσω δι' έξοδα άτινα ήθελον συναντήση εις τον τύπον όπως ακουσθή η φωνή ενός καταδιναστευομένου εργάτου εκ μέρους ενός παρασημοφορηθέντος εργοστασιάρχου.

»Μεθ' υπολήψεως

»Νικόλαος Πρίφτης

»Εν Κερκύρα τη 12 Αυγούστου 1912».

Σώζεται στην τοπική εφημερίδα «Εργάτης» και κείμενο για εργατικό έρανο, προκειμένου ο Πρίφτης να αναζητήσει εργασία και να μεταναστεύσει στην Αμερική.

Ή βγήκε τυχαία, λέτε, το γνωστό μα μισοξεχασμένο εργατικό και ερωτικό συνάμα τραγούδι των προγόνων μας «Δεν θέλω να δουλεύεις»;

Ας θυμίσουμε εδώ κάποιους στίχους του:

Δεν θέλω να δουλεύεις
στ' Ασπιώτη τα χαρτιά
να βασανίζεσαι...

Κι αν μου σε πάρει η ρόδα,
βάλε μου μια φωνή,
ν' ακούσει ο επιστάτης,
να σβήσει η μηχανή...

Του 1933, από φύλλο της αθηναϊκής εφημερίδας «Ριζοσπάστης», είναι το δημοσίευμα που είδατε πιο πάνω. Ενώ η διεθνής οικονομική κρίση ήταν πολύ αισθητή και στην Ελλάδα, το εργοστάσιο «Ασπιώτη» απασχολούσε 400 εργάτες και εργάτριες και το 1932 είχε απολύσει αρκετούς εργάτες και εργάτριες, μεταξύ των οποίων ο λιθογράφος Σπύρος Πινιατώρος.

«Ύστερα από αρκετούς μήνες ανεργίας κατώρθωσε να επαναπροσληφθεί στο εργοστάσιο. Η εταιρία όμως του είπε πως θα δουλέψει με το μισό μεροκάματο κι’ αυτός δέχτηκε γιατί τον είχε τσακίσει η ανεργία. Δεν πέρασαν λίγες μέρες κι εκεί που δούλευε τον άρπαξε ένα μηχάνημα και τον τραυμάτισε βαρειά στο μπράτσο. Τον πήγαν στο νοσοκομείο κι απ’ την αδιαφορία που έδειξε η εταιρία για τη θεραπεία του, δηλητηριάστηκε το αίμα του, κι έτσι προχτές πέθανε ο δυστυχισμένος Πινιατώρος. Η διοίκηση του Σωματείου και όλοι οι εργάτες του εργοστασίου πρέπει ν’ απαιτήσουν να δοθεί σύνταξη στην οικογένειά του».

Ήταν συχνά τα ατυχήματα στου «Ασπιώτη», με θύματα κυρίως εργάτριες.

Λάθος είπαμε πριν ότι «διαβάζοντας» σωστά τα υλικά ανακαλύπτουμε τον προγονικό εαυτό μας. Έναν και δύο αιώνες μετά, σε πολύ διαφορετικές συνθήκες βέβαια, ετεροχρονισμένα πράγματα και από τον σημερινό εαυτό μας ανακαλύπτουμε!

Μήπως και σήμερα, μετά από τόσα και τόσα που μεσολάβησαν, παρά τις σημαντικές κατακτήσεις που έχουν επιτευχθεί από τότε, δεν παραμένει ζητούμενο στη σύγχρονη «βιομηχανία του τουρισμού» και στις άλλες μεγάλες ή μικρότερες καθαρά βιομηχανικές καθώς και σε άλλες επιχειρηματικές μονάδες της Κέρκυρας η 8ωρη εργασία που ζητούσε το 1912 η εικονιζόμενη πιο πάνω τοπική εφημερίδα «Εργάτης», θέτοντας εμφατικά αυτό το θέμα με το σύνθημα «Ζήτω το οκτάωρον» κάτω από τον τίτλο της;

Εξοντωτικά ωράρια έκαναν «λάστιχο» και εξουθένωναν τη ζωή των εργαζομένων στη βιομηχανική Κέρκυρα. «Πολύωρη και εξαντλητική εργασία» 12 ή και 14 ωρών ημερησίως στου «Δεσύλλα» και τα άλλα εργοστάσια της Κέρκυρας αποκάλυπτε σε δημοσιεύματά της, τότε, η «Σοσιαλιστική Δημοκρατία».

Για «ληστρικάς βιομηχανίας» έκανε λόγο η εφημερίδα «Εργάτης» πριν από 110 χρόνια, καθώς αναπτυσσόταν όλο και πιο πολύ το κερκυραϊκό «βιομηχανικό θαύμα», πολύ πριν το μεγάλο κεφάλαιο επιλέξει να δημιουργήσει το αντίστοιχο τουριστικό, θεωρώντας τον Τουρισμό, στις διαρκώς μεταβαλλόμενες βέβαια οικονομικές και συνθήκες, ως ασύγκριτα πιο προσοδοφόρο δραστηριότητα.

Ή μήπως δεν διώκονται και σήμερα πολλαπλώς όπως κάθε τόσο καταγγέλλεται - βλέπε πάνω ανταπόκριση εργάτη στον «Ριζοσπάστη» το 1926 - σε αμέτρητους τόπους εργασίας στο νησί μας, αν και συνήθως με πολύ πιο «μοντέρνα» μέσα, παρά τα όσα έχουν κατακτηθεί, η ένταξη των εργαζομένων σε σωματεία και η ανάπτυξη συνδικαλιστικής δραστηριότητας για τα δικαιώματά τους, όπως συνέβαινε κατά κόρον στη βιομηχανική Κέρκυρα, μολονότι παρά ταύτα η εργατική τάξη όλο και κατάφερνε να αντιδρά και να οργανώνεται και να διεκδικεί τα δίκαιά της;

Σύμφωνα με το σχετικό δημοσίευμα, η βιομηχανία «Δεσύλλας», που αντιπροσώπευε μάλιστα και τότε, όπως και αργότερα, με εκπρόσωπό της την προοδευτική πολιτική εκδοχή του αστικού πολιτικού συστήματος, υποστηρίζοντας από τα έδρανα της Βουλής τη βενιζελική παράταξη τότε και την Ένωση Κέντρου λίγες δεκαετίες μετά, είχε κλείσει κιόλας το εργοστάσιό της, όταν φτιάχτηκε εργατικό σωματείο, δηλώνοντας ότι θα το άνοιγε ξανά όταν το προσωπικό το απαρνούνταν και αποδεχόταν την απόλυση των ιδρυτών του. Οι ώρες εργασίας, μετά από αγώνες, είχαν περιοριστεί από τις 12-14 σε 10- 11 ημερησίως.

Δύο χρόνια μετά, το 1928, στην ίδια αθηναϊκή εφημερίδα - βλέπε πάνω το σχετικό δημοσίευμα - τονιζόταν πως ο ίδιος βιομήχανος είχε δηλώσει πως «εάν επιχειρήσει κανείς να οργανώσει τους εργάτες θα φύγη με τις κλωτσιές», πράγμα που έκανε, «πετώντας τους εργάτες Δούκα και Βουτσινά όταν επεχείρησαν να τους οργανώσουν».

Ερχόμαστε συμπληρωματικά, όχι αντιθετικά, να μιλήσουμε για τη βιομηχανική ιστορία της Κέρκυρας, με αφορμή τη συνεχιζόμενη έκθεση σχετικών υλικών στη Δημοτική Πινακοθήκη, που κάποια φορά - δεν μπορεί, θα γίνει κι αυτό - θα παρουσιάσει και τα πολλά εικαστικά έργα που έχουν γίνει για τοπικές βιομηχανίες, όπως αυτό για την επίσης ιστορική αλευροποιία και μακαρονοποιία «Ζαφειρόπουλου» που είδατε λίγο πιο πάνω και φτιάχτηκε από τον Γιάννη Καβάσιλα.

Για πολλούς λόγους ιστορική και σημαντική για την ιστορία της Κέρκυρας κι εκείνη η βιομηχανία. Σε γραφείο του ιδιοκτήτη της βιομήχανου Πάνου Ζαφειρόπουλου επί της Ευγενίου Βουλγάρεως, τον Δεκέμβριο του 1943, αποφασίστηκε η ίδρυση του τοπικού ΕΔΕΣ, ως αντίβαρο στο αγκαλιασμένο από τον κερκυραϊκό λαό, σχεδόν ανεξαρτήτως ιδεολογίας, πανίσχυρο τοπικό ΕΑΜ.

Οι εργάτες μακαρονοποιοί της Κέρκυρας, όπως μαρτυρεί και σχετικό δημοσίευμα της τοπικής εφημερίδας «Φωνή του Λαού» σε φύλλο της το έτος 1945, ήταν ανέκαθεν από τα πιο δυναμικά στοιχεία του εργατικού κινήματος του νησιού.

Σωζόμενο έγγραφο του σωματείου τους εκείνου του έτους ζητούσε να μην γίνονται εις βάρος κανενός διακρίσεις στην κρατική διανομή ειδών ρουχισμού στον χειμαζόμενο λαό του νησιού.

Πόσα και πόσα υλικά υπάρχουν!

Πώς να ξεχάσει κιόλας κανείς!

Μια μάντρα χώριζε το νοικιασμένο σπίτι μας από το - πάνω τμήμα του σε έργο του Γιάννη Καβάσιλα - θεόρατο εργοστάσιο «Δεσύλλα» και, βέβαια, στον κηπάκο μας δεν μπορούσαμε ν' ακούσουμε ο ένας τον άλλο σε απόσταση πάνω από ένα μέτρο λόγω του ανεξέλεγκτου θορύβου του υφαντουργείου του. Για το εργατικό προσωπικό του και μιαν απεργία του το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1970 γράψαμε, συγκλονισμένοι από όσα τράβαγε χάνοντας και την ακοή του, τις πρώτες γραμμές μας σε αθηναϊκή πολιτική εφημερίδα. Δέκα χρονών χρειάστηκε να γνωρίσουμε τι σήμαινε ακόμη και τη δεκαετία του 1970 βιομηχανικός εργάτης στην Κέρκυρα ή, γενικότερα, στην Ελλάδα.

Αξέχαστες μας έχουν μείνει οι οικογενειακές διηγήσεις για όσα έχουν συμβεί στου «Ασπιώτη τα χαρτιά», όπου ο - εικονιζόμενος πάνω - λιθογράφος Κώστας Δαμίρης, σύμφωνα με έγγραφο της εταιρείας με κατάσταση εργατών που σώζεται στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας, ήδη από το 1925 αμειβόταν πάνω από τον μέσο όρο ως ικανότερος όλων στην τέχνη της λιθογραφίας, μα δεν κράταγε κλειστό το στόμα του. Έφριξε το 1943 όταν ο διαβόητος φασίστας Ιταλός πολιτικός διοικητής - κατακτητής του νησιού Παρίνι δραπέτευσε με «αγορασμένη» θαλαμηγό του ιδιοκτήτη του εργοστασίου Κωνσταντίνου Ασπιώτη, όπως και όταν το 1944, μετά την απελευθέρωση, οι απεσταλμένοι εκπρόσωποι της κυβέρνησης Παπανδρέου για τη διοίκηση των Εφτανήσων έκαναν βόλτες στις θάλασσες του Ιονίου με άλλα σκάφη της οικογένειας Ασπιώτη που δεν έπαυαν κιόλας να διαφημίζουν τις πατροπαράδοτες σχέσεις τους με τη βασιλική οικογένεια Γλύξμουργκ.

Πώς να σωπάσει κανείς!

Φακέλωναν κανονικά, τότε, όχι μόνο τους εργάτες τους, όπως βεβαιώνει το εικονιζόμενο πιο πάνω αποθηκευμένο επίσης στο Ιστορικό Αρχείο της Εθνικής Τράπεζας σχετικό έγγραφο της εταιρείας «Ασπιώτη», στο οποίο για ευνόητους λόγους μαρκάραμε τα επίθετα των αναφερόμενων προσώπων, αλλά και κάθε λογής παράγοντες της Κέρκυρας.

Ο επικεφαλής του Επιμελητηρίου Κέρκυρας Νικόλαος Μ......, που δεν ήταν μεγαλοεπιχειρηματίας, «περί τα 60, έμπορος καλός, γνώστης όλων των Κερκυραϊκών ζητημάτων, μελετημένος εις τας συζητήσεις του, δεν χαίρει εξαιρετικής συμπαθείας εν Κερκύρα» και ήταν «πονηρός και πανούργος». Ο βιομήχανος Κωνσταντίνος Κ....... ήταν «γνωστός ως καλός βιομήχανος» και «λογικός εις τας συζητήσεις του». Ο εργάτης - τυπογράφος του εργοστασίου Αθανάσιος Γ...... είχε «γραμματική μόρφωσι σχετική» και ήταν «μάλλον επιπόλαιος εις την συζήτησίν του και ευκόλως παρασυρόμενος». Ένας λιμενεργάτης υποψήφιος πρόεδρος του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας με στοιχεία Αντώνιος Γ........ ήταν «λογικός μάλλον εις τας συζητήσεις του». Ένας δικηγόρος Σπύρος Ρ....., κατοπινός δήμαρχος, «ανεδείχθη εν Κερκύρα λόγω των πομπωδών αγορεύσεών του εις το δικαστήριον, ουχί όμως εις σοβαράς δίκας, μάλλον Πταισματοδικείου και Πλημμελειοδικείου», θεωρούμενος «μαχητικός και ίσως θρασύς εις τας συζητήσεις του».

Σύμφωνα με άλλο έγγραφο της εταιρείας, τον «πρώτο λόγο» σε όλα στην τοπική κοινωνία, εκ μέρους της, έπρεπε να έχει ο διευθυντής της Νίκος Πασιόκας. Μεταξικός ως τα μπούνια την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, είχε τον «πρώτο λόγο» και επί Κατοχής, ως εκπρόσωπος... της εργατικής τάξης μάλιστα. Διορίστηκε από τους κατακτητές της Κέρκυρας δήμαρχος!

Φυσικά δεν ήταν μόνο Κερκυραίοι οι μεγαλομέτοχοι των τοπικών βιομηχανιών. Όπως συμβαίνει σήμερα και με τα μεγάλα ξενοδοχεία, μέτοχοι ήταν και ξένοι επιχειρηματικοί Οίκοι, συμπεριλαμβανομένων χρηματοπιστωτικών, μαζί με εξέχοντες εκπροσώπους της ελληνικής οικονομικής ολιγαρχίας.

Έτσι, μπορεί να λεγόταν «Μαργαρίτη» η θεωρούμενη και πρώτη στην Ελλάδα στον τομέα της - διαφημιστική φωτογραφία με εργάτριές της μόλις είδατε - σπουδαία ομώνυμη γαλακτοκομική βιομηχανία με πρατήρια προϊόντων της στην πόλη που κουμάνταρε ο γνωστός και από τον δρόμο της πόλης που φέρει το όνομά του Μιλτιάδης Μαργαρίτης, αλλά στους μεγαλύτερους χρηματοδότες της συμπεριλαμβανόταν, σύμφωνα με ορισμένα στοιχεία, ο πολύς πρόεδρος κιόλας του Συνδέσμου Ελλήνων Βιομηχάνων (ΣΕΒ) Ανδρέας Χατζηκυριάκος, μεγαλομέτοχος της τσιμεντοβιομηχανίας ΑΓΕΤ Ηρακλής που κυριαρχούσε τότε στην οικοδομική αγορά και της Κέρκυρας. Μέσω άλλου μέλους της ευρύτερης επιχειρηματικής οικογένειας Χατζηκυριάκου, ας θυμίσουμε εδώ, συνδέθηκε στενά με την Κέρκυρα, μεταξύ άλλων, η οικογένεια Rothschild, αποκτώντας τη γνωστή κτηματική περιουσία με την ξακουστή βίλα στη βορειοανατολική Κέρκυρα.

Περισσότερα στοιχεία για το ποιος ήταν ο πάμπλουτος Ανδρέας Χατζηκυριάκος και για τον ρόλο του μάλιστα ως υπουργού Εθνικής Οικονομίας κιόλας στη στρατιωτική δικτατορία Μεταξά, όταν οι Έλληνες ολιγάρχες δεν «κρύβονταν» πίσω από υποστηριζόμενούς τους πολιτικούς, έχουν παρουσιαστεί σε ολοσέλιδο δημοσίευμα της εφημερίδας «Ριζοσπάστης» με κερκυραϊκή υπογραφή το 1983. Πώς να συνοψίσει κανείς την πολιτική του; Αντεργατικό μένος, εχθρότητα σε οτιδήποτε αφορούσε τον συνδικαλισμό και τη Δημοκρατία, υποστήριξη βάρβαρων μέτρων ανοιχτά!

Η «Γαλακτοκομία Μαργαρίτη», που ήταν συγχρόνως και παγοποιείο, δεν υστερούσε σε κυνισμό, αν αληθεύει δημοσίευμα του «Εργάτη» στο 29ο φύλλο του το έτος 1912.

«Μην ιδρύθη δια τους πλουτοκράτας;», αναρωτιόταν για το πρατήριο της εταιρείας στην πόλη ο «Εργάτης» σε πρωτοσέλιδο κείμενό του. «Του φτωχού δεν του πωλούν 10 λεπτά πάγον», συνέχιζε. Μες στο κατακαλόκαιρο οι πελάτες, είτε είχαν είτε δεν είχαν να πληρώσουν όσα τους ζητούσαν σε μια εποχή ευρύτατης κοινωνικής δυστυχίας, όφειλαν οπωσδήποτε να αγοράζουν μπόλικο πάγο, αν δεν ήθελαν να υποφέρουν!

Είναι βέβαια κι άλλα, αρκετά, τα ονόματα βιομηχάνων της εποχής - και ποτέ κανενός εργάτη τους - που έχουν δοθεί σε δρόμους της πόλης, εν ονόματι ευεργεσιών τους. Όπως και πολλοί άλλοι βιομήχανοι, τότε, ήταν κι εκείνος, βλέπετε, δημοτικός σύμβουλος κιόλας.

Άλλα στοιχεία φέρουν τον Ανδρέα Χατζηκυριάκο ή τον επίσης βιομήχανο αδελφό του Νικόλαο μέτοχο και στην κυρίαρχη στον ελαιουργικό τομέα και αποδέκτη του μόχθου αμέτρητων ελαιοπαραγωγών «Βιομηχανία Ελαιουργίας Κέρκυρας» της εποχής εκείνης. Κάθε φορά οι κινητοποιήσεις των εργατών της Κέρκυρας για τα δικαιώματά τους και συνδικαλιστικές ελευθερίες αποτελούσαν «αδικαιολόγητον στάσιν», όπως αναφέρει και το πιο πάνω δημοσιευόμενο έγγραφο της «Βιομηχανίας Ελαιουργίας Κέρκυρας» προς το Εργατικό Κέντρο Κέρκυρας, το 1934. Ήταν «πτωχή», έλεγε, θέλοντας να δικαιολογήσει το γεγονός ότι την ίδια χρονιά είχε απολύσει τους συνδικαλιστές. Είχε αποδεχθεί το 1933 ένα σωματείο που είχαν συστήσει οι εργαζόμενοί της, όταν, όπως βεβαιώνει σχετικό δημοσίευμα, οι κάτοικοι του προαστίου Μαντούκι, όπου έδρευε, διαδήλωσαν στην πύλη του εργοστασίου της φωνάζοντας «Κάτω οι δολοφόνοι που γεμίζουν τις κάσες τους χρυσάφι». Είχε βρει τον θάνατο εργάτριά της που υπέφερε από φυματίωση. Το κράτος, μέσω Τράπεζας, ήταν συνεταίρος των μετόχων της.

Η κερκυραϊκή και ευρύτερα η επτανησιακή αστική τάξη, ως πρόωρα ανεπτυγμένη κιόλας στον ελληνικό χώρο, ήταν και είναι στενά δεμένη με την πορεία του ΣΕΒ, μέλος της διοίκησης του οποίου, μεταξύ άλλων εκπροσώπων της βιομηχανικής Κέρκυρας, ήταν και ο Κωνσταντίνος Ασπιώτης. Δεν είναι άλλωστε τυχαίο το γεγονός ότι Κερκυραίοι και στενά συνδεδεμένοι με την πορεία της Κέρκυρας τον 19ο και τον 20ό αιώνα επιχειρηματίες και μάνατζερ έχουν διαδραματίσει ή και διαδραματίζουν ακόμη ηγετικό ρόλο στα κοινωφελή όπως λέγονται πια - και μερικές φορές αρωγούς σε τοπικές δράσεις - Ιδρύματα Λάτση, Λεβέντη, Μποδοσάκη, Νιάρχου και Ωνάση.

Η οικογένεια των πολιτικών Θεοτόκηδων, η βιομηχανική εταιρεία της οποίας «Κτήμα Θεοτόκη» επιβιώνει στο Λιβάδι του Ρόπα με τεράστια κτηματική περιουσία 1.200 στρεμμάτων, ως μετεξέλιξη άλλης με εμβρυακή εταιρική μορφή, από πολύ παλιά είχε στραφεί στη βιομηχανοποίηση και την εμπορία οίνων, αλλά και ελαίου από δικούς της κυρίως αμπελώνες και ελαιώνες και ευρύτερα στην εμπορία ή και την τυποποίηση κάθε είδους λοιπών αγροτικών καθώς και κτηνοτροφικών προϊόντων. Κακέκτυπο πια του παλιού εαυτού της, ως προς τα οικονομικά της μεγέθη, βαίνει μάλλον προς πώληση. Η πιο πάνω εικονιζόμενη διαφήμισή της αντανακλά τη διεθνή προβολή και αναγνώριση σειράς οίνων της. Ο παλιός πλούτος έχει επενδυθεί, καθώς φαίνεται, κυρίως σε γη εδώ κι εκεί και, βέβαια, σε μέρη πολύ μακρινά, όπως η Βραζιλία.

Ακόμη και μέλος της οικογένειας του πρώτου Κυβερνήτη της Ελλάδας είχε γίνει τα τέλη του 19ου αιώνα, αν όχι και νωρίτερα, βιομήχανος οίνων.

Μέχρι και ο Άγγλος πρόξενος στην Κέρκυρα μετείχε ως μέτοχος, με την προοπτική εξασφάλισης χρηματοοικονομικής υποστήριξης του γνωστού και σήμερα στο νησί διεθνούς Οίκου Rothschild, σε μεγάλη κερκυραϊκή κλωστοϋφαντουργική βιομηχανία, περί το 1930, γνωστή ως «Καρσιάν», που επιστολόχαρτό της από το αρχείο του συμπολίτη μας Σπύρου Γαούτση μόλις είδατε.

Κι όμως, από εκεί ξεπήδησε η ίσως πιο φωτεινή γυναίκα - αγωνίστρια εργάτρια της Κέρκυρας τα χρόνια της βιομηχανικής ακμής της, η εικονιζόμενη Γιολάντα Σκέμπρη. Συνδικαλίστρια, αγωνίστρια για όλη την εργατική τάξη του νησιού, που δεκαετίες μετά, το 1967, κρίθηκε από τη δικτατορία των συνταγματαρχών άξια να εξοριστεί στη Γυάρο.

Το 1933, όπως μαρτυρεί το σχετικό έγγραφο, είχαν καταφέρει να οργανωθούν συνδικαλιστικά και οι εργάτες της μόνης μεγάλης κερκυραϊκής βιομηχανίας που επιβιώνει στις μέρες μας από άλλο εταιρικό σχήμα με την ίδια επωνυμία και λειτουργεί πολύ μεγάλη μονάδα στην Πιερία. Αναφερόμαστε στους εργάτες της χαρτοποιίας «Πάπυρος». Οι σύγχρονοι συνάδελφοί τους στην Πιερία έχουν αφεντικό πολυεθνικό αμερικανικό όμιλο.

Αν νομίσατε, με τα παραπάνω, πως οι καταγγελίες που έχετε ήδη διαβάσει για την έκδηλα αντεργατική δράση των κερκυραϊκών βιομηχανιών οφείλονται στο γεγονός ότι αυτές διατυπώθηκαν από έντυπα που υποστήριζαν την προοπτική της σοσιαλιστικής - κομμουνιστικής κοινωνίας, λάθος.

Το «Κερκυραϊκόν Βήμα» του 1936, ιδιοκτησία των αδελφών Δαφνή, καταπολεμούσε αυτές τις ιδέες, μα πού και πού, προτού ηγετικά μέλη του συνδεθούν με τον Όμιλο Μποδοσάκη και άλλο μεγάλο επιχειρηματικό συγκρότημα, συμμεριζόταν τη λαϊκή κατακραυγή. Στηλίτευε τότε - στο εικονιζόμενο δημοσίευμα - την «ενταύθα αγρίαν εκμετάλλευσιν της εργατικής ζωτικότητος».

Είναι όντως πολύ πλούσια - πάνω φύλλο της εφημερίδας «Εργάτης» του Σεπτεμβρίου του 1912 με βασικό θέμα «Σωματεία και Οργάνωσις» - η εργατική βιομηχανική κληρονομιά της Κέρκυρας.

Χαρακτηριστικά «μισοεπαναστατικά», όπως είχε γράψει ο ιστορικός Γιάννης Κορδάτος, είχε προσλάβει μια απεργία των εργατών του εργοστασίου αεριόφωτος της Κέρκυρας - πάνω εικόνα του στην Κόντρα Φόσσα του Παλαιού Φρουρίου, εκεί που λίγες ώρες πριν από την αποχώρηση των ναζιστικών στρατευμάτων από το νησί τον Οκτώβριο του 1944 ο ΕΛΑΣ πραγματοποίησε επιχείρηση διάσωσης του εργοστασίου από ανατίναξή του που είχαν αποφασίσει οι Γερμανοί - που είχε ξεσπάσει το έτος 1912. Η εταιρεία που είχε άλλοτε την ιδιοκτησία και άλλοτε τη διαχείριση ήταν, επί αρκετά χρόνια, θυγατρική διεθνούς επιχειρηματικού ομίλου.

Σώζεται περιγραφή του αγωνιστή Άγι Στίνα για το πόσους σκοπέλους έπρεπε να ξεπεράσουν οι εργάτες των κερκυραϊκών βιομηχανιών γύρω στα 1915, προκειμένου να οργανωθούν συνδικαλιστικά: «Οι ώρες δουλειάς 10, 12, 14, τα μεροκάματα μεροκάματα πείνας. Η συνδικαλιστική οργάνωση, προ παντός στου "Δεσύλλα", αυστηρά απαγορευόταν και κάθε υπόνοια για μια τέτοια κίνηση στους εργάτες αντιμετωπιζόταν με μαζικές απολύσεις. Ακόμα, κάθε διαμαρτυρία ή απλώς παράπονο συνεπήγετο επίσης άμεση απόλυση. Τα πρόστιμα ήταν ένα επί πλέον μέσο ληστείας των εργατών. Στου "Δεσύλλα" δούλευαν πολλοί εργάτες και εργάτριες από τα κοντινά στην πόλη χωριά (Κανάλια, Αλεπού, Ποταμός κλπ.). Έπρεπε να ξεκινήσουν ξημερώματα για να είναι στην ώρα τους στη δουλειά. Πάντα φυσικά με τα πόδια. Πολλές φορές τον χειμώνα γίνονταν μούσκεμα από την βροχή. Και μερικές φορές, παρά τις προσπάθειές τους να είναι στην ώρα τους στο εργοστάσιο, αργούσαν μερικά λεφτά ή μισή ώρα. Η ποινή ήταν πρόστιμο (…) Αυτή την εποχή η Κέρκυρα ήταν ίσως η περισσότερο βιομηχανικά ανεπτυγμένη από όλες τις επαρχιακές πόλεις της χώρας».

Κι όμως!

Στο αγαπημένο νησί-θέρετρο βασιλιάδων, πριγκίπων, αυτοκρατόρων και βαρόνων του χρήματος φτιάχτηκαν τότε, υπό πολύ αντίξοες συνθήκες, δεκάδες εργατικά σωματεία που κάλυπταν όλους σχεδόν τους βιομηχανικούς κλάδους. Στην προπολεμική περίοδο αντιστοιχεί το πιο πάνω εικονιζόμενο έγγραφο του Εργατικού Κέντρου Κέρκυρας, όπου αναγράφονται τα σωματεία - μέλη του. Εργάτες μεγάλων αρτοποιείων βιομηχανικού τύπου, εργάτες εργοστασίων καπνού και τσιγάρων, λιθογράφοι και τυπογράφοι και εργάτες βιομηχανιών αλεύρων και ζυμαρικών φαίνεται να είχαν πρωτοπορήσει.

Δεν πρέπει να απορούμε όταν ακούμε στους δρόμους μας, σε διαδηλώσεις ξενοδοχοϋπαλλήλων ή άλλων εργαζομένων, το σύνθημα «Εργάτη μπορείς χωρίς αφεντικά - Χωρίς εσένα γρανάζι δεν γυρνά», με τη σαφή έννοια ότι και στις εγχώριες μεγάλες επιχειρηματικές μονάδες και στις ανάλογες στη χώρα οι ιδιοκτήτες τους είναι «περιττοί». Πρόγονοί μας έλεγαν το ίδιο, με άλλα λόγια. «Ο εργάτης παράγει τον πλούτο», βροντοφώναζε ο κερκυραϊκός «Εργάτης» στο 13ο φύλλο του το 1912, σε επώνυμο κείμενο του Γεώργιου Σγούρου, κάνοντας λόγο σε άλλο σχετικό δημοσίευμα στο ίδιο φύλλο για «κηφήνες» και «κηφηνισμό».

Αν σήμερα μπορεί να ισχυριστεί κανείς βασίμως ότι τουλάχιστον το 80% των κεφαλαίων των ξενοδοχειακών μεγαθηρίων του νομού μας αντιστοιχούν σε κρατικές επιδοτήσεις και δανειακές χορηγήσεις, κάτι ανάλογο έλεγαν και εκείνοι οι πρόγονοί μας. «Πώς έγιναν αι βιομηχανίαι μας», ανέλυε σχετικό κείμενο του «Εργάτη» στο 29ο φύλλο του, επίσης το 1912.

Τα κάθε λογής παχυλά «κίνητρα» που προσφέρονται αφειδώς εδώ και δεκαετίες και σήμερα σε μεγάλες ξενοδοχειακές εταιρείες για επενδύσεις και στα δικά μας μέρη, με διάφορες απαλλαγές φόρων και τελών, δανειοδοτήσεις συχνά δανεικών κι αγύριστων με κρατική εγγύηση ή και παροχή ζεστού χρήματος ως «δώρου», έχουν τις ρίζες τους σε ανάλογα μέτρα της μακρινής πια «ανατολής» της βιομηχανίας και στην Κέρκυρα.

Ορισμένα τέτοια «κίνητρα» έχουν διασωθεί και στο ιστορικό βιβλίο του Γεώργιου Αναστασόπουλου «Ιστορία της ελληνικής βιομηχανίας, 1840 - 1940», ενώ έχουν αποτυπωθεί και σε Φύλλα της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως.

Τον Μάρτιο του 1887, με πρόταση κιόλας του Δήμου Κέρκυρας, η τότε κυβέρνηση είχε απαλλάξει προκαταβολικά, ενόψει της κατασκευής της, βιομηχανία κεριών ιδιοκτησίας του Μιχάλη Μ. Μαργαρίτη από ένα σωρό δασμούς.

Τρεις μήνες αργότερα, τον Ιούλιο του 1887, έγινε το ίδιο, με απαλλαγή από δημοτικό δασμό, για εργοστάσιο ομπρελών του Βενιαμίν Λευή.

Ούτε είναι λογικό να δυσκολευόμαστε να εξηγήσουμε το γιατί, όπως αρκετοί υποστηρίζουν, συχνά δημοτικές και περιφερειακές διοικήσεις μένουν μακριά από τις αγωνίες και τις διεκδικήσεις των εργαζομένων του νησιού, όταν δεν παίρνουν κιόλας το μέρος της άλλης κοινωνικής όχθης ανοιχτά. Οι κάτοχοι του πλούτου έχουν πολλούς τρόπους να επηρεάζουν και αυτού του είδους τις εκλογές, σημείωνε ο «Εργάτης» στο 32ο φύλλο του τις 16 Σεπτεμβρίου 1912, καλώντας σε ψήφο με ταξικό κριτήριο στις τοτινές δημοτικές εκλογές. Για «να εκλέξουμε δικούς μας δημοτικούς συμβούλους», έγραφε.

Δεν πρέπει να ξενίζει και το ενιαίο μέτωπο των μεγαλοξενοδόχων μέσω του εγχώριου Συνδέσμου τους απέναντι στο αίτημα του χρονολογούμενου από το 1936 Συνδέσμου ξενοδοχοϋπαλλήλων του νησιού για την υπογραφή τοπικής συλλογικής σύμβασης εργασίας. Κάτι τέτοιο συνέβαινε και στη βιομηχανική Κέρκυρα. Δρουν «ενωμένοι οι βιομήχανοι», σημείωνε ο «Εργάτης» στο εικονιζόμενο πιο πάνω άρθρο του στο 20ό φύλλο του, καταγγέλλοντας καρτέλ μεταξύ τους.

Είχαν και εκείνοι οι πρόγονοί μας της βιομηχανικής Κέρκυρας να αντιμετωπίσουν τις γνωστές νουθεσίες για «αρμονική συνεργασία» κεφαλαίου - εργασίας και αποκήρυξη της πάλης των τάξεων. Πώς απαντούσε ο χριστιανο- σοσιαλιστικός «Εργάτης» τους; «Ο βιομήχανος είναι αντίπαλος του εργάτου». Πώς και η μαρξιστικών σοσιαλιστικών αντιλήψεων «Σοσιαλιστική Δημοκρατία» σε σωζόμενο φύλλο της επίσης του 1912; «Τέλεια αντίθετα τα συμφέροντα εργατών - πλουτοκρατίας».

Πώς επεδίωκαν και κοινωνικές συμμαχίες με τους επαγγελματίες και μικροεπιχειρηματίες και καλλιεργητές της πόλης και της υπαίθρου του νησιού; «Το μεγάλο ψάρι τρώει το μικρό», θύμιζαν.

Προειδοποιούσαν - από τότε συνέβαινε - ότι πολιτικοί με «σοσιαλιστική φρασεολογία», όπως ίσως καλή ώρα και τώρα που κάποιοι προ ημερών ζητούσαν περαιτέρω κρατική «ενίσχυση» των μεγαλοξενοδόχων ενώ υπερθεματίζουν κατά τα άλλα για τα συμφέροντα των πολλών, στην πραγματικότητα απλώς απέβλεπαν στην ψήφο τους, εμφανιζόμενοι ως «σωτήρες του λαού», στο πλαίσιο του δικομματισμού της εποχής.

Είχαν να αντιμετωπίσουν και τον - η αλήθεια είναι διαδεδομένο στην Κέρκυρα από εκείνον τον καιρό - «ευεργετισμό» των βιομηχάνων. Αποκάλυπτε την ουσία του ο «Εργάτης» σε άρθρο του για τη «Φιλανθρωπία» τους στο 16ο φύλλο του, το 1912, καταγγέλλοντας την υπερεκμετάλλευση και υποστηρίζοντας ότι «ευεργέτης» είναι ο ίδιος ο εργάτης.

Τρεις δεκαετίες και κάτι αργότερα, το 1944 και το 1945, η «Φωνή του Λαού» του ΕΑΜ Κέρκυρας δεν θα δίσταζε να αναλύσει τον βιομηχανικό «ευεργετισμό» στο πρόσωπο των βιομηχάνων Δεσύλλα, παρουσιάζοντάς τον με σειρά στοιχείων ως «μεγαλοκαρχαρία», στη φάση ακριβώς που μεγάλοι επιχειρηματίες άρχισαν να στρέφουν όλο και πιο μαζικά τα κεφάλαιά τους προς τον ανερχόμενο ξενοδοχειακό - τουριστικό τομέα. Απαριθμήσαμε δέκα σχετικά δημοσιεύματα εκείνης της περιόδου στη συγκεκριμένη εφημερίδα για τον ρόλο της «προοδευτικής» αυτής βιομηχανίας, μεταξύ των οποίων και τα δύο που παρουσιάζονται πιο πάνω.

Είναι γνωστό άλλωστε πως μερικά από τα σημαντικότερα κερκυραϊκά ξενοδοχειακά «τζάκια» των ημερών μας, όπως και των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών, έχουν τις ρίζες τους στον κερκυραϊκό βιομηχανικό τομέα.

Η εργατική βιομηχανική κληρονομιά της Κέρκυρας, άξια να γίνει γνωστή τουλάχιστον όσο κι εκείνη η σεβαστή βεβαίως και χρήσιμη βιομηχανική κληρονομιά όπως αυτή προκύπτει από στοιχεία των ίδιων των ιδρυτών των βιομηχανιών, περιλαμβάνει, ακόμη, εξαιρετικές θέσεις για τον διακρατικό στρατιωτικό πόλεμο, που και αυτή την περίοδο σκιάζει τη ζωή μας σε ευρωπαϊκό έδαφος. Σύμφωνα με το 13ο φύλλο εκείνου του «Εργάτη», οι πόλεμοι συνιστούν την ένοπλη σύγκρουση «πλουτοκρατικής σπείρας ενός έθνους εναντίον πλουτοκρατικής σπείρας άλλου έθνους».

Όπως και χρήσιμες αναφορές και εξηγήσεις για τη διαφθορά και τα ήθη σε μια κοινωνία στηριγμένη στο ιδιωτικά βιομηχανικό και ευρύτερα επιχειρηματικό πνεύμα. Για «Διαφθορά υπό των εργοστασιαρχών» με θύματα κορίτσια και παιδιά ακόμη έκανε αναλυτικά λόγο εκείνος ο «Εργάτης». Τρία φύλλα του ήταν αφιερωμένα σε τέτοιες περιπτώσεις. Δύο από αυτά, τα σχετικά κείμενα έφεραν τον ίδιο χαρακτηρισμό: «Σαπίλα».

Αλλά ας κλείσουμε εδώ τις αναφορές στην από την πλευρά των εργαζομένων της εποχής σύγχρονη βιομηχανική ιστορία της Κέρκυρας, που το ιστορικό βάθος της δεν μπορεί παρά να είναι αντικείμενο άλλου θέματος.

Το πόσο βαθιές ρίζες έχει βέβαια η κατά κάποιον τρόπο μεταποιητική δραστηριότητα στην Κέρκυρα είναι αποτυπωμένο σε ευρήματα στην περιοχή Φιγαρέτο, μόλις λίγα χιλιόμετρα από το κέντρο της σύγχρονης πόλης, εκεί όπου χτυπούσε η καρδιά της αρχαίας Κέρκυρας, όπως άλλωστε και στο Αρχαιολογικό Μουσείο Κέρκυρας, με σχετικά ευρήματα που εκτίθενται.

Συνοψίζοντας τρόπον τινά λόγια του πανεπιστημιακού καθηγητή του Ιονίου Πανεπιστημίου Θεόδωρου Παππά, εκεί και στην περιοχή της Γαρίτσας, που αιώνες μετά αποτέλεσε βιομηχανικό κέντρο, κατά την αρχαιότητα λειτουργούσαν μεγάλο εργαστήριο κεραμικής με κεραμικούς κλιβάνους για την κατασκευή εξαγόμενων οξυπύθμενων αμφορέων και συναφών προϊόντων, καθώς και συναφείς εγκαταστάσεις, πιθανώς με δούλους αγγειοπλάστες.

Στο Φιγαρέτο κυρίως με άλλα λόγια, φίλες και φίλοι, «κρύβονται» οι ρίζες της παραγωγικής Κέρκυρας στην απώτερη προ-βιομηχανική εποχή. Εκεί χτυπούσε, θα μπορούσε να πει κανείς σχηματικά, η «καρδιά» της πρώτης με κάποια υποτυπώδη βιομηχανικά χαρακτηριστικά εργατιάς της Κέρκυρας. Εκεί, σύμφωνα με στοιχεία που επεξεργάστηκε η αρχαιολόγος Καλλιόπη Πρέκα - Αλεξανδρή, βρισκόταν η εργατοτεχνική συνοικία της αρχαίας Κέρκυρας.

Έχουν τεκμηριωθεί εξάλλου στοιχεία σύμφωνα με τα οποία τρείς ή και τέσσερις αιώνες πριν κάνουν δυναμικά την εμφάνισή τους τον 19ο αιώνα σύγχρονες βιοτεχνίες - βιομηχανίες κεραμικής, λειτουργούσαν σε προ-καπιταλιστική βάση παρόμοια σημαντικά εργαστήρια στην πόλη, αλλά και στην ύπαιθρο της Κέρκυρας.

Για τη νεότερη εποχή εξάλλου, την προ- καπιταλιστική περίοδο ακόμη με τους κάθε λογής μύλους και τα λουτρουβιά να αναπτύσσονται στο νησί, σε συνδυασμό βέβαια με τις αλυκές στη Λευκίμμη και σε άλλα σημεία του νησιού, όχι μόνο έχει εντοπίσει και γράψει πολλά ο αρχαιολόγος και κορυφαίος Κερκυραίος επιστήμονας Αύγουστος Σορδίνας, μα ο ίδιος έχει φωτίσει κιόλας τις συνθήκες που κατέστησαν δυνατή αυτή την παραγωγική δραστηριότητα, την επίδραση που αυτή άσκησε στη διαμόρφωση της οικονομικής καταρχάς μα και της πολιτιστικής φυσιογνωμίας και ταυτότητας της Κέρκυρας, τα οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά της. Ο - εικονιζόμενος πάνω στη σημερινή μορφή του και πολυτραγουδισμένος - ανεμόμυλος της περιοχής του Ανεμομύλου σημειώνεται, θυμίζουμε, σε χάρτη στην έκδοση του 1672 της πρώτης γνωστής «Ιστορίας της Κέρκυρας» από τον Ανδρέα Μάρμορα. Ιστορία της Κέρκυρας βιομηχανική, χωρίς τα ευρήματα και την ανάλυση του Αύγουστου Σορδίνα, δεν μπορεί να γραφεί.

Αυτό ισχύει επίσης και για τα στοιχεία και τις πολύτιμες διαπιστώσεις του Κερκυραίου πανεπιστημιακού καθηγητή Γεράσιμου Παγκράτη για τη συμβολή της ναυτιλίας, ακόμη και ως πρωταρχική πηγή συσσώρευσης κεφαλαίου που επενδύθηκε στον βιομηχανικό τομέα.

ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ