Στο εμβληματικό Παλαιό Φρούριο της πόλης της Κέρκυρας βρίσκεται το σπίτι του. Εκεί φυλάει σαν κόρη οφθαλμού κάποια αμέτρητα έγγραφα ιστορικής αξίας για όλον τον Ελληνισμό. Είναι ο πιο παλιός ζων παππούς των σύγχρονων Κερκυραίων. Πιο γέρος κι από το ίδιο το Φρούριό τους, που χτίστηκε τα μέσα του 16ου αιώνα. Αυτός είναι κιόλας ο πιο σοφός Κερκυραίος.
Ο αρχειοφύλακάς τους!
Πέρασε από σαράντα κύματα, όπως και το ίδιο το νησί που γνώρισε πολλές κατοχές, βομβαρδισμούς και εμπρησμούς στην πολυτάραχη ιστορία του. Μα έστω λαβωμένος επέζησε, θαρρείς και είχε από τότε που γεννήθηκε πλήρη συναίσθηση του γεγονότος ότι η Ιστορία είναι η ψυχή και το άπαν του λαού και πρέπει γι' αυτό να ζήσει. Συγκροτεί κι αυτός με τον πλούτο του, βλέπετε, ένα αρχαιολογικό μουσείο της Κέρκυρας, σαν αυτό που γεννήθηκε στο νησί αιώνες μετά από εκείνον.
Το ιστορικό Αρχειοφυλακείο της Κέρκυρας, περί ου ο λόγος, εσώθηκε σαν από θαύμα κι από τους βομβαρδισμούς της Κατοχής κι έγινε θεσμός και θησαυρός ανεκτίμητης αξίας, που κανένας άλλος δεν τον περνά στα χρόνια στο νησί των Φαιάκων. Μόνον όνομα άλλαξε στο διάβα των έξι σχεδόν αιώνων που ζει.
Αισίως γίνονται... 580 ετών το 2023 τα ιστορικά Αρχεία Νομού Κέρκυρας (ΑΝΚ) ή, πιο σωστά, τα ΓΑΚ - ΑΝΚ όπως συνοπτικά ονομάζεται πια εκείνο το Αρχειοφυλακείο, αφού αποτελεί βέβαια μονάδα των Γενικών Αρχείων του ελληνικού Κράτους.
Με προβλήματα, φυσικά, καθώς οι ελληνικές οικονομικές περιπέτειες των τελευταίων δεκαετιών δυσκόλεψαν και δυσκολεύουν ακόμη την πλήρη αξιοποίηση του θησαυρού τους, ταλανίζοντας και τους ανθρώπους που τα υπηρετούν με αφοσίωση, τα Αρχεία Νομού Κέρκυρας συνεχίζουν να προσπαθούν να αναπτυχθούν.
Δεν μπορούν κιόλας να κάνουν αλλιώς - πάνω Ιδρυτικό σύστασης της κερκυραϊκής Μονής Παντοκράτορος το 1347, στο οποίο καταγράφονται όλα τα χωριά των οποίων οι κάτοικοι συνεισέφεραν στην οικοδόμησή της - οι άνθρωποι που τα υπηρετούν, το φορτίο είναι μεγάλο. Το παρελθόν των Κερκυραίων, όλων ανεξαίρετα των κερκυραϊκών οικογενειών, είναι κρυμμένο εκεί.
Η συλλογική κατάθεση μνήμης ξεπερνάει τα 10.000 γραμμικά μέτρα.
Αν υποτεθεί ότι ο αρχειακός αυτός πλούτος έβγαινε σε δημοπρασία - μόνο και μόνο για να δώσουμε ένα μέτρο της αξίας του το αναφέρουμε αυτό βέβαια - θα συγκεντρωνόταν ένα αμύθητο ποσό.
Δεν υπάρχει οικογένεια Κερκυραίων που να μην αναφέρεται σε κάποιο από τα έγγραφά τους, γενιές και γενιές πίσω!
Αν όλα πάνε καλά και τους σταθούν αρωγοί το υπερκείμενο υπουργείο Παιδείας ή - γιατί όχι - και κάποιοι εύποροι Κερκυραίοι με χρήματα που «κάθονται» σε θυρίδες εδώ κι εκεί, εντός του 2023 θα καταφέρουν ν' αρχίσουν να ψηφιοποιούν σε ένα ακόμη ακαθόριστο βάθος χρόνου, βάσει κάποιου πολυετούς προγράμματος, το 1/3 περίπου, έστω, από έναν στόχο ψηφιοποίησης 30.000 σελίδων αρχειακού υλικού που πρότειναν αρμοδίως για υπαγωγή σε σχετικό πρόγραμμα. Δύσκολο κι αυτό ακόμη το όχι και τόσο μεγαλεπήβολο εγχείρημα, μα όχι αδύνατο!
Με επιμονή, με πείσμα, αναδεικνύοντας την ανάγκη διάσωσης του αρχειακού θησαυρού και πείθοντας, από το 2020 ίσαμε τον περασμένο Απρίλιο κατάφεραν να υλοποιήσουν με επιτυχία ένα σημαντικό έργο αναβάθμισης των ηλεκτρομηχανολογικών τους εγκαταστάσεων. Έτσι, εκσυγχρονίστηκαν τα συστήματα πυρόσβεσης - πυροπροστασίας, κεντρικού κλιματισμού και αφύγρανσης - ύγρανσης των αρχειοστασίων. Επίσης, τον περασμένο Νοέμβριο ολοκλήρωσαν ολιγόμηνο πρόγραμμα τοποθέτησης κλειστών συστημάτων αποθήκευσης υλικών. Έγιναν κάποια σημαντικά βήματα για την ασφαλή διατήρηση και προστασία του αρχειακού θησαυρού.
Κάποιοι Κερκυραίοι - πάνω χαρτογραφική απεικόνιση της βαρονίας Barbaro του χωριού Καλαφατιώνες το 1757 - έχουν ζητήσει από την κυρία Νίκη Κεραμέως μια... χειρονομία καλής θέλησης για τα ΑΝΚ. Αρκετές οργανικές θέσεις μένουν κενές. Μερικές φορές οι εργαζόμενοι σε αυτά έχουν αναγκαστεί, ελλείψει πόρων, να τα εφοδιάζουν με γραφική ύλη από άλλους φορείς της πόλης ή με ίδια μέσα. Εκκρεμεί κάποια υπουργική απάντηση.
Μάλλον, αγαπητή κυρία υπουργέ, πρέπει να γίνει για τα ΑΝΚ, που συγκαταλέγονται στα κορυφαία Ιστορικά Αρχεία της χώρας, κάτι καλύτερο!
Διότι αποκλείεται να συμφωνείτε να τα εφοδιάζει κάθε τόσο με χαρτί και μελάνι, προκειμένου να ανταποκριθούν σε στοιχειώδεις ανάγκες τους, κατόπιν εκκλήσεων, ο σύλλογος των Κερκυραίων συμβολαιογράφων!
Ούτε με τη λειτουργία των ΑΝΚ μερικές φορές με τη συνθήκη του «ιδίοις αναλώμασιν», δηλαδή με τη συντήρηση υποδομών με φροντίδα του προσωπικού και σνειδητών φίλων του αρχειακού θησαυρού!
Ενώ σε κουτσουρεμένο οργανόγραμμα οι προβλεπόμενες οργανικές θέσεις είναι δεκαοκτώ, υπηρετούν σήμερα στα ΑΝΚ, αν δεν κάνουμε λάθος, μόνον επτά εργαζόμενοι, τρεις εκ των οποίων είναι αποσπασμένοι από άλλες υπηρεσίες. Η φιλοτιμία του προσωπικού φαίνεται να έχει ξεπεράσει κάθε όριο. Η περαιτέρω φροντίδα των παραχωρημένων από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Κέρκυρας κτιριακών εγκαταστάσεων, λόγω συνεχιζόμενων υδρορροών που αντιμετωπίζονται πρόσκαιρα μόνο, δεν είναι εφικτή, χωρίς ένα κατάλληλο νέο τεχνικό έργο. Ολιγόωρη είναι η λειτουργία ύδρευσης. Πριν από δύο χρόνια επί έναν ολόκληρο θερινό μήνα τα Αρχεία δεν είχαν καθόλου νερό.
Όλα ξεκίνησαν το 1443
Σαν παραμύθι μοιάζει όμως, για να γυρίσουμε πάλι στο παρελθόν του, η ιστορία αυτού του Κερκυραίου αρχειοφύλακα που κατοικοεδρεύει εδώ και 35 χρόνια στο Παλαιό Φρούριο, αφού αρκετές φορές άλλαξε σπίτι.
Το έτος 1443, στα χρόνια της ενετοκρατίας στο νησί, προκύπτει ότι σχηματίστηκε η πρώτη αρχειακή συλλογή των σύγχρονων Αρχείων Κέρκυρας. Τότε, η αρχοντική κερκυραϊκή Κοινότητα της εποχής διατύπωσε αίτημα στη Βενετία μέσω «πρεσβείας» της, το οποίο έγινε δεκτό, για τη συγκέντρωση των εγγράφων που αφορούσαν στη διαχείριση της διοίκησης σε ιδιαίτερο δημόσιο φυλασσόμενο χώρο. Εκείνη η πρώτη αρχειακή συλλογή αποτέλεσε τον διοικητικό πρόδρομο της μετέπειτα όλο και πιο οργανωμένης αρχειακής υπηρεσίας.
Τις 10 Νοεμβρίου 1505 η ενετική Σύγκλητος όρισε «τακτοποιητή των βιβλίων» της καγκελαρίας του διοικητή - βάιλου του νησιού τον Αντώνιο Γαζέλο, ενώ το 1558 θεσμοθετήθηκε αξίωμα Γραμματέα της Κοινότητας επιφορτισμένου να κρατεί, να τακτοποιεί και να φυλάσσει τα έγγραφα και τα κατάστιχά της. Πρώτος Γραμματέας ήταν ο Δήμος Κουαρτάνος, πρόγονος μάλλον εκείνου του Κουαρτάνου που το 1859, ως ένας από τους μαθητές και φίλους του εθνικού μας ποιητή, συνέβαλε στην ιστορική έκδοση «Διονυσίου Σολωμού Τα Ευρισκόμενα». Μέχρι το τέλος της ενετικής κυριαρχίας (1797) τα Αρχεία της Κοινότητας εμπλουτίστηκαν πολύ. Στεγάζονταν στο ισόγειο του παλατιού του βάιλου.
Οι καταστροφές αρχειακού υλικού που επήλθαν κατά την πολιορκία της Κέρκυρας το 1537 από τους Οθωμανούς, δεν είχαν συνέχεια κατά την επόμενη ανάλογη πολιορκία του 1716, καθώς τα αρχεία σώθηκαν όλα χάρη στη μεταφορά τους στο Παλαιό Φρούριο από τον σύνδικο της πόλης Θεόδωρο Προσαλένδη, οικογένειας που ανέδειξε αργότερα πρωτοποριακούς καλλιτέχνες.
Οι Κερκυραίοι εκείνων των αιώνων - πάνω έγγραφο του Ναπολέοντα, με ημερομηνία 13 Νοεμβρίου 1797 και υπογραφή του ιδίου, με το οποίο καταργεί τα κερκυραϊκά φέουδα και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτά - δεν συμβιβάστηκαν με τις απώλειες υλικών για την ιστορική μνήμη του τόπου.
Ήδη το 1542, με την αποστολή «πρεσβείας» τους στη Βενετία, ζήτησαν και κατάφεραν να πάρουν αρχειακά υλικά που αφορούσαν την πόλη τους, αν και σε αυτά δεν υπήρχαν αντίστοιχα της Ανδηγαυικής κατοχής του νησιού προ του 1386. Ωστόσο, μολονότι η περιοδικότητα των αρχειακών σειρών των Αρχείων της Κέρκυρας αρχίζει κυρίως μετά το 1542, σώθηκαν κατάλοιπα που φθάνουν ως τις αρχές του 14 ου αιώνα.
Το πνεύμα αυταπάρνησης και αυτοθυσίας, που εύκολα διακρίνει κανείς στους σημερινούς εργαζόμενους στα Αρχεία Κέρκυρας, το κληρονόμησαν, θαρρείς, από προκατόχους τους!
Με συνείδηση κληρονομημένη, θα έλεγε κανείς, ότι «από τα αρχεία μας, από την αύρα των αιώνων μεταφέρονται σε μας ανθρωπιστικές αξίες», όπως είχε πει πριν από μερικούς μήνες σε μια ταπεινή δημόσια παρέμβασή της η επικεφαλής των ΑΝΚ ή, πιο σωστά, η προϊσταμένη των Γενικών Αρχείων του Κράτους στο νησί, Νέλλα Πανταζή. Σε μια εποχή που δοκιμάζονται σκληρά οι αξίες αυτές και τίθενται ερωτηματικά για το τι επιφυλάσσει και η λεγόμενη ψηφιακή εποχή, οι προτεραιότητες των ΑΝΚ για την κατάλληλη διάχυση των αρχειακών υλικών σε ολοένα και ευρύτερο κοινό παραμένουν, ούτως ή άλλως, σταθερές: «Θα μείνουμε σταθερά προσηλωμένοι στο έργο της ανάδειξης των ανθρωπιστικών αξιών και, κατ' επέκταση, της ιόνιας πολιτισμικής ιδιοπροσωπίας μας, όπως προκύπτει μέσα από τα αρχεία μας».
Κάπως έτσι θα σκέφτηκαν για τα κερκυραϊκά αρχεία και άλλοι, θαρρείς, πολύ πριν.
Στα χρόνια των Δημοκρατικών Γάλλων (1797- 1799) τα διέσωσε από κίνδυνο εξαφάνισης ενός για αρκετούς ένοχου παρελθόντος, κρύβοντάς τα, ο Γεώργιος Καλογεράς, τελευταίος Γραμματέας της Κοινότητας την ενετική περίοδο.
Στη διάρκεια της «Πολιτείας της Επτανήσου», που ακολούθησε, ήταν ο νεαρός Γραμματέας τότε Επικρατείας και κατοπινός πρώτος Κυβερνήτης της σύγχρονης Ελλάδας Ιωάννης Καποδίστριας που θεσμοθέτησε το «Αρχείο της Γενικής Κυβερνήσεως». Ο σχετικός νόμος εκδόθηκε τις 3 Ιανουαρίου 1807.
Έτσι συγκροτήθηκε και το λεγόμενο σήμερα επιμέρους «Αρχείο της Ιονίου Γερουσίας». Αυτό σώζει έγγραφα μέχρι το τέλος της βρετανικής «προστασίας», δηλαδή μέχρι την κατόπιν σκληρών αγώνων ένωση της Κέρκυρας και της Επτανήσου με την υπόλοιπη Ελλάδα το 1864. Είναι απίστευτος ο όγκος αυτών των μεγάλης αξίας υλικών, αν και πολλά κατάλοιπα αρχείων των κεντρικών διοικήσεων των ξένων κυριαρχιών του νησιού μεταφέρθηκαν από αυτές, δυστυχώς, στα αντίστοιχα κράτη.
Επί Βρετανών - πάνω επίσημο έγγραφο του 1821 για... ουδετερότητα έναντι της Ελληνικής Επανάστασης - θεσμοθετήθηκε Αρχειοφυλακείο συνταγματικά, το 1817. Το «Αρχείο Ιονίου Γερουσίας» εσώθηκε, καθώς κινδύνευε από πλήρη εγκατάλειψη και καταστροφή, από τον πατέρα του κορυφαίου Κερκυραίου λογοτέχνη Κωνσταντίνου Θεοτόκη, Μάρκο Θεοτόκη, που κατάφερε να το αναλάβει υπό την αιγίδα του ο Δήμος Κερκυραίων. Ο ίδιος, ως άμισθος αρχειοφύλακας, αφιέρωσε σ' αυτό 25 ολόκληρα χρόνια. Τον διαδέχθηκε στη θέση του ο γιος του Σπυρίδων Θεοτόκης, που άσκησε καθήκοντα διευθυντή, αφού μετά την ίδρυση το 1914 των ΓΑΚ το αρχείο υπήχθη, για πρώτη φορά, στην αρμοδιότητα του σημερινού υπουργείου Παιδείας.
Στο Παλαιό Φρούριο - πάνω αρχιτεκτονικό σχέδιο του 1859 με οικοδομική άδεια οικίας Μ. Δήμα, που αποτελεί σήμερα ξενοδοχείο στο κέντρο της πόλης της Κέρκυρας - ο πιο παλιός ζων θεσμικός πρόγονος των Κερκυραίων εγκαταστάθηκε, όπως προαναφέραμε, το 1988, αφού προηγουμένως έδρευε σε διάφορα μέρη της πόλης και στην τελευταία φάση, πριν από το 1988, στα Παλαιά Ανάκτορα και στο παλιό Μαράσλειο Ορφανοτροφείο. Ζει σε ευρύ κτίριο που ήταν οι «Αγγλικοί Στρατώνες». Τα αρχεία είναι πια τοποθετημένα σε υπόγειο χώρο στα έγκατα όπως λέγεται της πόλης της Κέρκυρας, ο οποίος μετατράπηκε σε αρχειοστάσιο συνολικού εμβαδού άνω των χιλίων τετραγωνικών μέτρων, καθώς και σε τέσσερα διαφορετικά εκτεταμένα αρχειοστάσια στον ισόγειο χώρο του κτιρίου, που συνολικά περιλαμβάνουν εκατομμύρια έγγραφα με πολύτιμο και για όλη την ελληνική ιστορία αρχειακό υλικό. Η εγκατάστασή του σε κατάλληλους χώρους του Παλαιού Φρουρίου συνετέλεσε, όπως ήταν επόμενο, στην καλύτερη και αποτελεσματικότερη οργάνωση και αξιοποίηση των άπειρων αρχειακών υλικών.
Διοικητικά, τα σημερινά ΑΝΚ - πιο πάνω εικονίζεται έγγραφο του 1652 σχετικά με εξέγερση αγροτών του νησιού - το 1969 υπήχθησαν σε αρμόδια Διεύθυνση που συνέστησε το υπουργείο Προεδρίας, για να υπαχθούν το 1971 εν μέρει στο υπουργείο Πολιτισμού. Το παλιό Αρχειοφυλακείο, αποτελούμενο από δύο ανεξάρτητες αρχειακές υπηρεσίες με τον τίτλο «Ιστορικό Αρχείο» η μία και «Αρχείο Ιονίου Γερουσίας» η άλλη, υπήχθησαν στο ίδιο υπουργείο, ώσπου το 1985 εντάχθηκε στο υπουργείο Παιδείας και το 1991, με τον νέο νόμο περί Αρχείων, οι δύο κερκυραϊκές αρχειακές συλλογές αποτέλεσαν την ενιαία αρχειακή υπηρεσία ΓΑΚ - Αρχεία Νομού Κέρκυρας. Τέλος, από το 2019 λειτουργεί πλέον ως Διεύθυνση ΓΑΚ Αρχεία Κέρκυρας.
Ποικίλα αρχεία συγκροτούν πια τη διαρκώς αυξανόμενη με προσκτήσεις νέων υλικών αρχειακή συλλογή των ΑΝΚ. Δεν γίνεται καμιά διάκριση. «Το κάθε τι συνιστά μία ψηφίδα στο παζλ του χρόνου και της ιστορίας κι εμείς οφείλουμε να κινηθούμε με αίσθημα δικαιοσύνης και ισότητας έναντι όλων των αρχειακών ψηφίδων μνήμης», επισημαίνει η επικεφαλής των ΑΝΚ.
Στα ΓΑΚ γενικότερα, όπως είναι γνωστό, παράγεται ένα πολύ σημαντικό έργο όσον αφορά τη συγκέντρωση, τη διάσωση, τη συντήρηση, την επιστημονική τεκμηρίωση και την ανάδειξη του αρχειακού υλικού. Ωστόσο, οι μεγάλες ελλείψεις σε μόνιμο έμψυχο δυναμικό - με πτυχία αρχειονομίας, βιβλιοθηκονομίας και μουσειολογίας, όπως και συντήρησης αρχειακού υλικού - και σε κρατική χρηματοδότηση εμποδίζουν το να επιτελείται απρόσκοπτα από την αναζήτηση χορηγιών το αναγκαίο επιστημονικό έργο και υπονομεύουν την επιστημονική συντήρηση, αξιοποίηση και ανάδειξη του αρχειακού θησαυρού. Την ίδια στιγμή είναι αναγκαία εξάλλου η ψηφιοποίηση, η οποία αποτελεί, όπως έχει επισημάνει το σωματείο όλων των εργαζομένων στα ΓΑΚ, πάγια ανάγκη, διευκολύνει την πρόσβαση στο υλικό, προαγάγει την επιστημονική έρευνα και προστατεύει το χαρτώο υλικό από τη συνεχή έκθεση στη διαδικασία της ανάγνωσης.
Όση καλή θέληση και αυταπάρνηση κι αν υπάρχουν λοιπόν από την πλευρά του προσωπικού, πόσα μπορούν αλήθεια να γίνουν στα ΑΝΚ, παρόλο που κάθε τόσο το Τμήμα Αρχειονομίας του Ιονίου Πανεπιστημίου τα συνδράμει κατά το δυνατόν, καθώς παραμένουν κενές πολλές οργανικές θέσεις και ο όγκος των υπό διαχείριση υλικών αυξάνεται;
Το σχετικό Τμήμα του Πανεπιστημίου κινδυνεύει να βάλει «λουκέτο», καθώς οι απόφοιτοί του δεν βρίσκουν δουλειά, αλλά προσλήψεις στα ΑΝΚ δεν γίνονται.
Ιδού πεδίο δόξης λαμπρό των βουλευτών μας ή και άλλων πολιτικών στελεχών, όπως μεταξύ αυτών η ηγεσία της Περιφέρειας Ιονίων Νήσων, για θέμα που, βέβαια, δεν εγγυάται χάιδεμα αυτιών και ψηφοθηρία!
Μήπως η ΠΙΝ με το αξιόλογο «πουγκί» της θα μπορούσε, αλήθεια, να ενισχύσει τώρα τα ΑΝΚ στην εδώ και καιρό επιδιωκόμενη ανανέωση των ηλεκτρονικών συστημάτων τους;
Η γοητεία των αρχείων
Έχει και τη γοητεία της και τα οφέλη της για κάθε κοινωνική τάξη, εξάλλου, η δουλειά των ΑΝΚ.
Τι γοητεύει; «Όλο το ταξίδι στο χρόνο», έχει πει η Νέλλα Πανταζή. «Η πιο ιερή στιγμή, η επαφή με το αυθεντικό έγγραφο, η μετάδοση της απτής ενέργειας του ιστορικού χρόνου. Αυτό καθαγιάζει τη δουλειά μας και μας δίνει δύναμη για τη συνέχεια. Από κάθε αρχείο, από κάθε έγγραφο, από κάθε νοταριακή πράξη, απ' οτιδήποτε προέρχεται από το παρελθόν δεν προσποριζόμαστε μόνο γνώση και πληροφορία, αλλά αντλούμε την ενέργεια της ταλάντωσης του χρόνου, τη σοφία των πραγμάτων».
Άλλωστε «λαός χωρίς μνήμη δεν νοείται».
Δεν χάνει με τίποτα την αισιοδοξία της ή έστω επιλέγει να δηλώνει αυτήν, μολονότι η ίδια φέρεται να έχει πει κι ετούτο σε τοπικές αρχές για την κατάσταση στα ΑΝΚ: «Υπάρχουμε επειδή έχουμε τη βούληση να υπάρχουμε».
Σε όποια κοινωνική τάξη και αν ανήκει ο καθένας μας και ό,τι και αν πρεσβεύει, στους χώρους των Αρχείων Νομού Κέρκυρας αντιπροσωπευόμαστε όλοι και έχουμε όλοι συμφέρον, θα μπορούσε να πει κανείς, να κάνουμε κάτι περισσότερο γι' αυτά.
Διότι είναι αλήθεια πως, είτε ολόκληρη η κοινωνική ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η πάλη των τάξεων - όπως είχε πει ο Καρλ Μαρξ την περίοδο που έγραψε στον αμερικανικό Τύπο για την Κέρκυρα και τα Επτάνησα - είτε αυτή σημαίνει και πολλά άλλα, στα ΑΝΚ και στην παρακείμενη, επίσης στο Παλαιό Φρούριο, Δημόσια Κεντρική Βιβλιοθήκη του νησιού, βρίσκεται «κλεισμένη» η κοινωνική ιστορία όλων μας.
Τιτάνας και θεματοφύλακας της κερκυραϊκής ιστορίας, των παραδόσεων και των αξιών του τόπου και του λαού, με κάθε λογής υλικά και πέρα από εκείνα που αφορούν την κάθε φορά κυρίαρχη τάξη, τα Αρχεία Νομού Κέρκυρας μαρτυρούν στο νησί, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο σοφό γέρο ανάμεσά μας και από κάθε βιβλίο, το από που ερχόμαστε και το πού πάμε.
* Το θέμα γράφτηκε για την αθηναϊκή εφημερίδα «Το Βήμα της Κυριακής» σε συνοπτικότερη μορφή και για την κερκυραϊκή ιστοσελίδα «corfupress.com» σε εκτενέστερη, με επιπλέον υλικά.
ΠΕΤΡΟΣ ΚΟΡΦΗΣ
