Θυμόμαστε και τιμούμε την πρώτη Κυριακή του Νοεμβρίου κάθε χρόνο τη μαζική αντίδραση των μαθητών της Κέρκυρας τον Νοέμβριο του 1941 στην ιταλική, φασιστική Κατοχή. Δηλαδή, την οργανωμένη αντικατοχική διαδήλωσή τους, που μπορεί να ήταν και η πρώτη αντιφασιστική μαθητική διαδήλωση σε χώρα κατεχόμενη απ' τον φασιστικό Άξονα. Ωστόσο, έχει έρθει ίσως η ώρα η συλλογική θύμηση να συνδυάσει την τιμή για τον αγώνα του μαθητόκοσμου με τιμή για τον αγώνα που οι εκπαιδευτικοί τους έδωσαν κατά την ίδια χρονική περίοδο και εντονότερα στη συνέχεια, ενάντια στις προσπάθειες του κατακτητή να επιβάλει τη θέλησή του, εξανδραποδίζοντας ακόμη και την ελληνική Ιστορία από τις μαθητικές αίθουσες.
Δεν είναι παρά ελάχιστα γνωστές, ίσως, οι αποφασιστικές αντιδράσεις των καθηγητών του νησιού στην απόπειρα των κατακτητών να υπαγάγουν στον ολοκληρωτικό τους έλεγχο και την Εκπαίδευση, όπως με λεπτομέρειες είχε περιγράψει η Βάννα Πανδή - Αγαθοκλή σε παλαιότερο σημείωμά της στη «Φωνή της Λευκίμμης» για τον φιλόλογο - καθηγητή Δημήτρη Γ. Πανδή (1901 Μελίκια Λευκίμμης, Κέρκυρα - 1977 Αθήνα).
Ο Δ. Πανδής, εκπαιδευτικός που κέρδιζε με το έργο του την εκτίμηση και την αγάπη των μαθητών του, από το 1932 δίδασκε στο Γυμνάσιο Αρρένων στην πόλη της Κέρκυρας (εικονίζεται στην αρχική φωτογραφία του θέματος ανάμεσα σε μαθητές του, στην Πάνω Πλατεία της πόλης, τον Ιούνιο του 1938). Οι κατακτητές, ως γνωστόν, ανέθεσαν στον Ιταλό εκπαιδευτικό και ελληνιστή Μπριγκέντι την προοδευτική «αφομοίωση» της ελληνικής εκπαίδευσης του νησιού. Επειδή κατά τις επισκέψεις τους στα Γυμνάσια έτυχε ψυχρής υποδοχής, ο Μπριγκέντι αντικατέστησε τους διευθυντές τους με Ιταλούς. Παράλληλα, έδωσε εντολή για τη διαγραφή των κεφαλαίων της νεότερης ελληνικής Ιστορίας από το μάθημα της Ιστορίας και για την «αποκαθήλωση» των εικόνων με τους ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης του 1821.
Οι μεμονωμένες απομακρύνσεις καθηγητών κατά την περίοδο Οκτωβρίου 1941-Σεπτεμβρίου 1942 πήραν τη μορφή ομαδικού διωγμού τον Οκτώβριο του 1942. Τότε, οι Ιταλοί θέλησαν να εισαγάγουν τον φασιστικό χαιρετισμό στα σχολεία. Όταν, λοιπόν, βρέθηκαν μπροστά στην ομόθυμη αντίδραση των καθηγητών, υποχρέωσαν πολλούς απ' αυτούς να εγκαταλείψουν οικογενειακώς την Κέρκυρα, ακόμη και εντός 24 ωρών. Τους εξόρισαν από την Κέρκυρα!
Πολλά χρόνια μετά, σε σωζόμενη επιστολή του προς τον Κερκυραίο φίλο του και ποιητή Ιάσονα Δεπούντη (1919 Κέρκυρα - 2008 Ζυρίχη), ο Δ. Πανδής εξιστόρησε μερικές λεπτομέρειες και μαζί συγκλονιστικό περιστατικό από την υποχρεωτική «μετανάστευση» του ίδιου και άλλων απείθαρχων, περήφανων καθηγητών της Κέρκυρας, τον Οκτώβριο του 1942. Στην επιστολή αυτή (προσωπικό αρχείο του Πέτρου Δ. Πανδή) ο καθηγητής του Γυμνασίου Αρρένων ανέφερε, μεταξύ άλλων, στον Ι. Δεπούντη:
...Έτσι σε 3-4 μέρες, με Διαταγή των Αρχών Κατοχής, συγκεντρωθήκαμε οι καθηγητές, γύρω στους σαράντα, στη Διεύθυνση της Αστυνομίας. Εμείναμε εκεί όλο το βράδυ όρθιοι. Και το πρωί με του Ήλιου την ανατολή, μας «φόρτωσαν» μέσα σ' ένα φορτηγό αυτοκίνητο-κλουβί. Από τη στιγμή εκείνη χάσαμε την ιδιότητα του Ανθρώπου. Γινήκαμε φορτίο. Ξεκινήσαμε ήσυχα και σε λίγο μας «ξεφόρτωσαν» στην Κάτω Πλατεία, στην άκρη του ειδυλλιακού Μποσκέτου.
Κατεβήκαμε με «τάξη» τη σκάλα τ' Άι Νικόλα και φτάσαμε στη Κοντραφόσσα. Ένα μικρό παλιό βενζινόπλοιο περίμενε το «φορτίο». Σε λίγο, πάλι με «τάξη» καθόμασταν πάνω στο κατάστρωμα ο ένας πλάι στον άλλον, όπως λέει κι ο Ποιητής. Έπρεπε ο ένας κάπως να στηρίζει τον άλλον, γιατί στο ταξίδι υπήρχε κίνδυνος κάποια στιγμή ένα κύμα δυνατό νάπαιρνε κάποιον από μας για να τον φιλοξενήσει στο βυθό της θάλασσας.
Επιτέλους άρχισε της εξορίας το ταξίδι.
Όμως εκείνη τη στιγμή συνέβη κάτι που δεν θα το λησμονήσει κανένας μας ποτέ.
Μόλις απομακρυνθήκαμε, πολύ λίγο, από την Κοντραφόσσα, βλέπουμε ξαφνικά να μας συνοδεύουν κολυμπώντας αρκετοί από τους αγαπημένους μας μαθητές, ιδίως των πιο μεγάλων τάξεων.
Μπήκαν στη θάλασσα για να κατευοδώσουν τους Δασκάλους τους, χωρίς να υπολογίζουν τους κινδύνους, όχι της θάλασσας μα της «Εξουσίας».
Μας συνόδεψαν σιωπηλοί ώσπου περάσαμε το Παλαιό Φρούριο. Σπάνια η σιωπή κρύβει μέσα της τόσο μεγάλη κραυγή, κραυγή αγανάκτησης μα και αισιοδοξίας.
Σε κάποια στιγμή που κολυμπώντας μας πλησίασαν πιο πολύ από το κανονικό διέκρινα στα μάτια μερικών κάποια πίκρα - ίσως κάποιο δάκρυ. Όμως σαν κύτταξα πιο μέσα, διέκρινα ένα γέλιο αγγελικό, αόρατο «δια γυμνού οφθαλμού», ουράνιο που έβγαινε από τα κατάβαθα της ψυχής τους. Αυτό το γέλιο ήταν ένα είδος προμήνυμα, προφητεία για τον γρήγορο επαναπατρισμό μας, για την επάνοδο της Ελευθερίας στη χώρα μας.
Όπως και νάναι, για όλους μας αυτές οι λίγες στιγμές της «κολυμβητικής παρέλασης» των Νέων μας ισοδυναμούν, ακόμα και χρονικά, με αρκετά χρόνια της ζωής μας. Και με το πέρασμα των χρόνων αυτές οι λίγες εξαίσιες στιγμές όλο και ζωντανεύουν πιο πολύ. Νομίζω πως κάποτε πρέπει τα ονόματα αυτών των εφήβων να γραφτούν σε μια Στήλη. Και η Στήλη αυτή πρέπει να τοποθετηθεί μπροστά στην Κεντρική Είσοδο της Ιονίου Ακαδημίας. Στην Ιστορία των λαών υπάρχουν μερικές στιγμές επιφανειακά ασήμαντες. Και όμως πολλές φορές αυτές οι στιγμές οδηγούν τους λαούς στο δρόμο του Καθήκοντος και της Αρετής.
Το Ταξίδι μας κράτησε αρκετές μέρες.
Το πλοίο ήταν πολύ μικρό και χωρίς άνεση. Ευτυχώς η θάλασσα δεν ήταν ταραγμένη. Όμως μερικές φορές ήταν φουρτουνιασμένη και τα κύματα ανέβαιναν στο κατάστρωμα, με κίνδυνο να πεταχτή κανένας στη θάλασσα, γιατί το πλοίο ταρακουνιόταν εξαιτίας της θαλασσοταραχής. Νάχουμε χάρη που κοντά μας βρισκόταν η Δυτική Ελλάδα (Ήπειρος, Αιτωλοακαρνανία). Έτσι ο καπετάνιος μας όταν τάβελεπε σκούρα άραζε προσωρινά σε κάποιο ερημικό ακρογιάλι. Φυσικά, εκάναμε και αρκετούς σταθμούς για αγορά βενζίνας, διόρθωση μηχανής κ.τλ. Έτσι μείναμε ένα μερόνυχτο στην Πρέβεζα και ένα μερόνυχτο στο Μεσολόγγι.
Παρ' όλες όμως τις ταλαιπωρίες και τον κίνδυνο μήπως τα αεροπλάνα του Ντούτσε βομβάρδιζαν «κατά λάθος» το μικρό μας πλοίο, η διάθεσή μας ήταν αρκετά καλή. Θάλεγα πως είχαμε ένα είδος «ευδιαθεσίας». Η Ανθρωπιά των Νέων μας, όπως πάντα, μας είχε δώσει δύναμη, μας είχε δώσει Πίστη για τη Νίκη.
Επιτέλους μας «ξεφόρτωσαν» στην Πάτρα. Μείναμε εκεί ένα μερόνυχτο και μας «φορτώνουν» πάλι σ' ένα φορτηγό - κλουβί, χωρίς καθίσματα. Η ταλαιπωρία μας μεγάλη. Ευτυχώς κάναμε αρκετούς σταθμούς, φυσικά για το αυτοκίνητο, γιατί οι δρόμοι ήταν σε άθλια κατάσταση, όχι για το «φορτίο». Έτσι μαζί με τις ρόδες και τη μηχανή του αυτοκινήτου ξεκουραζόμαστε κι εμείς! Την 1η Νοέμβρη 1942, αν θυμάμαι καλά, φτάσαμε στην Αθήνα.
Ο Δημήτρης Πανδής (εικονίζεται στην πιο πάνω φωτογραφία στο αριστερό άκρο, με τον νεαρό τότε μουσικοσυνθέτη Μίκη Θεοδωράκη στο δεξιό άκρο, το 1948, στην Ικαρία όπου είχαν εξοριστεί για πολιτικούς λίγους) ήταν «από τις εξέχουσες φυσιογνωμίες» στον εκπαιδευτικό κόσμο του νησιού, όπως σημείωνε στο προαναφερθέν δημοσίευμα η Βάννα Πανδή - Αγαθοκλή. Το πέρασμά του από τα σχολεία της Κέρκυρας άφησε εποχή. Είχε «σπάνια πνευματικά και ηθικά εφόδια» και «έδωσε όλη του τη ζωή στην υπηρεσία της παιδείας και των μεγάλων εθνικών και κοινωνικών ιδανικών».
Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο παύτηκε από καθηγητής και εξορίστηκε ως «μη νομιμόφρων» στην Ικαρία, όπου συνδέθηκε, μεταξύ άλλων, με τον Μίκη Θεοδωράκη , αλλά και στη Μακρόνησο, λόγω των πολιτικών φρονημάτων του. Αργότερα, εργάστηκε σε φροντιστήρια και ίδρυσε στην Αθήνα φιλολογικό φροντιστήριο, το οποίο έπαυσε τη λειτουργία του την περίοδο της χούντας των συνταγματαρχών.
Ο ποιητής και πεζογράφος Ιάσονας Δεπούντης (εικονίζεται στην πιο πάνω φωτογραφία με τον ερμηνευτή Πέτρο Δ. Πανδή στην Ελβετία το 1975, μετά από συναυλία) σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Προσαλέντη στην Κέρκυρα και ακολούθησε σπουδές Συνταγματικού Δικαίου, Παιδαγωγικών, Κοινωνιολογίας, Εφαρμοσμένης Ψυχολογίας και Μοντέρνων Μαθηματικών στην Αθήνα, το Παρίσι και τη Ζυρίχη, Πήρε ενεργά μέρος στη μετατροπή της κηδείας του Κωστή Παλαμά σε πράξη αντίστασης κατά των κατακτητών (1943). Λόγω της Χούντας του 1967 (ήταν υπάλληλος του ΙΚΑ και εξαναγκάστηκε σε παραίτηση), αυτοεξορίστηκε στην Ελβετία. Συνυπέγραψε κείμενο αντίθεσης στη στρατιωτική δικτατορία. Εξέδωσε πολλές ποιητικές συλλογές και σε ποιήματά του στηλίτευσε τα εγκλήματα των κατακτητών του νησιού κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο όσο και τους μεταπολεμικούς διωγμούς εις βάρος αγωνιστών της Αντίστασης και της Δημοκρατίας. Επίσης, προλόγισε έκδοση (Ν. Μητσιάλης, «Οι Φωνές») για τη μαρτυρική νησίδα Λαζαρέτο.
Αμφότεροι πνευματικές και αγωνιστικές προσωπικότητες από τις καλύτερες που ανέδειξε η Κέρκυρα και που η αξία τους αναγνωρίστηκε, μεταξύ άλλων, με εγκωμιαστικά δημοσιεύματα για τις αρετές τους στον αθηναϊκό Τύπο, ο Δ. Πανδής και ο Ι. Δεπούντης είχαν διατηρήσει επί μακρόν επαφές και αλληλογραφία.
Ειδικότερα η αλληλογραφία τους, λόγω της σημασίας της καθώς κάλυπτε σωρεία θεμάτων γενικότερου ενδιαφέροντος, πρόκειται να εκδοθεί σε ειδικό τόμο, μέσα στους επόμενους μήνες, με την επιμέλεια του πανεπιστημιακού καθηγητή Θεοδόση Πυλαρινού.
Ας σταθεί το βιβλίο αυτό η αφορμή, ευχόμαστε, για μια συνολική εξέταση και ανάδειξη της προσφοράς κορυφαίων Κερκυραίων φιλόλογων εκπαιδευτικών, ίσως και με τη μορφή μιας ειδικής εκδήλωσης ή ενός κύκλου εκδηλώσεων της Ένωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Κέρκυρας είτε της Ένωσης Φιλολόγων Κέρκυρας είτε κάποιου άλλου τοπικού φορέα Πολιτισμού. Λείπει κάτι τέτοιο, ένα αφιέρωμα στην πνευματική και κοινωνικοπολιτική συμβολή της εκπαιδευτικής δράσης και του γενικότερου έργου που άφησαν κορυφαίοι Κερκυραίοι φιλόλογοι εκπαιδευτικοί του εικοστού αιώνα.
Χωρίς να το βασανίσουμε και χωρίς να επεκταθούμε στην πανεπιστημιακή βαθμίδα ή σε νεότερους φιλόλογους εκπαιδευτικούς που επίσης διέπρεψαν και έφυγαν από τη ζωή τις δύο τελευταίες δεκαετίες, μας ήλθαν στον νου δέκα σπουδαίες προσωπικότητες του περασμένου αιώνα: ο Νίκος Βαρότσης (1881-1987), ο Αρσένης Γεροντικός (1900-1990), ο Περικλής Καλοδίκης (1906-1981), ο Ανδρέας Κεφαλληνός (1856-1943), η Αγάθη Νικοκάβουρα (1882-1989), ο Μιχάλης Οικονόμου (1896-1984), ο Δημήτρης Πανδής, η Κατίνα Παπά (1900-1959), ο Γιάννης Σαρακηνός (1914-1984), ο Γιώργος Στεριώτης (1904-1982). Καθένας τους, όπως και άλλοι σημαντικοί συνάδελφοί τους, άφησε ένα σημαντικό και αξιομνημόνευτο πνευματικό - εκπαιδευτικό - φιλολογικό και κοινωνικοπολιτικό αποτύπωμα. Όλοι τους ήταν πρωτοπόροι φιλόλογοι εκπαιδευτικοί.
* Ο κορμός του κειμένου είναι δημοσίευμά μας που καταχωρήθηκε στην εφημερίδα «Η Κέρκυρα Σήμερα» τις 28 Νοεμβρίου 2005, με τίτλο «Η εκδίωξη των καθηγητών απ' τους Ιταλούς και η αλληλεγγύη των μαθητών τους». Το κείμενο επικαιροποιήθηκε και συμπληρώθηκε.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ
