Ενας Κερκυραίος, βεβαιώνουν μαρτυρίες διασωθέντων και έρευνες, μπήκε μπροστά. Το μεσημέρι της 7ης Οκτωβρίου 1944 σε ένα από τα κρεματόρια του Άουσβιτς εκείνος ο Κερκυραίος αξιωματικός του ελληνικού Στρατού Ιωσήφ Βαρούχ ή Μπαρούχ, ήταν που έδωσε το σύνθημα στους ζωντανούς-νεκρούς συγκρατούμενους: «Θα γίνει ρε, ναι ή όχι, το ντου που λέγαμε;».
Αυτό ήταν!
Ξέσπασε τότε στο Άουσβιτς, στον απόηχο της προέλασης του Κόκκινου Στρατού, η μεγαλύτερη εξέγερση που έγινε ποτέ στα φρικιαστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης Εβραίων και αντιφασιστών αγωνιστών εναντίον του ναζιστικού τέρατος.
Κυρίως Έλληνες και Πολωνοί κρατούμενοι επιτέθηκαν στους Γερμανούς φρουρούς, τους αφόπλισαν και εφοδιασμένοι μεταξύ άλλων με δυναμίτιδα που τους είχαν προμηθεύσει Ελληνίδες κρατούμενες παρακείμενου ναζιστικού εργοστασίου οχυρώθηκαν σε ένα από τα πέντε κρεματόρια.
Κατάφεραν να σκοτώσουν μικρό τμήμα της ναζιστικής δύναμης, δοκίμασαν να ανατινάξουν ένα από τα κρεματόρια, μα υπέκυψαν σε έφοδο των Ες Ες.
Περισσότεροι από τετρακόσιοι εξεγερμένοι έχασαν εκείνη τη μέρα τη ζωή τους, μέσα σε κρεματόρια ή σε άλλα σημεία του στρατοπέδου και στο γειτονικό δάσος ενώ προσπαθούσαν να διαφύγουν, στη συγκλονιστική αυτή εξέγερση η οποία ήρθε στο φως στο πλαίσιο έρευνας που πραγματοποίησε η πρώην διευθύντρια των Ιστορικών Αρχείων του ελληνικού υπουργείου Εξωτερικών Φωτεινή Τομαή, συγγραφέας της μελέτης «Έλληνες στο Άουσβιτς – Μπιρκενάου». Σύμφωνα με μαρτυρίες, αρκετοί Έλληνες Εβραίοι έπεφταν νεκροί από τα πολυβόλα των Ναζί τραγουδώντας τον ελληνικό εθνικό ύμνο.
Από τις στολές τους είχαν φτιάξει ένα είδος σημαίας στα γαλανόλευκα. «Ύψωσαν μια πρόχειρη ελληνική σημαία στο στρατόπεδο και πέθαιναν τραγουδώντας τον ελληνικό εθνικό ύμνο. Όλα αυτά τα ακούσαμε γιατί ήμασταν πολύ κοντά. Μας φώναζαν τα ονόματά τους…» διέσωσε η κρατούμενη Ανριέτα Μόλχο.
Αξιωματικός του ελληνικού Στρατού, ηλικίας 34 ετών, ήταν ο Ιωσήφ Βαρούχ ή, κατ’ άλλους, Μπαρούχ. Δεν θα γράφαμε αυτές τις γραμμές αν δεν επιβεβαιωνόταν χθες με προσφυγή στα παλαιά δημοτολόγια που τηρούνται στα Ιστορικά Αρχεία του νησιού ότι όντως, ενώ κάποιες μαρτυρίες τον έφεραν ως Γιαννιώτη, ήταν γέννημα-θρέμμα Κερκυραίος.
Είχε πολεμήσει μάλιστα στο αλβανικό μέτωπο.
«Είχαμε ακούσει για τον Ιωσήφ Βαρούχ και από τον πατέρα μου κι από άλλους που σώθηκαν και διέσωσαν το γεγονός, αλλά όλα τα αρχεία της Κοινότητας κάηκαν από βομβαρδισμούς την Κατοχή», αναφέρει χαρούμενος, μετά την εύρεση σχετικών στοιχείων, ο παλαιότερα επί δεκαεπτά χρόνια πρόεδρος της άλλοτε μεγαλύτερης εβραϊκής Κοινότητας της χώρας μα ολιγάριθμης πια, αποτελούμενης από λίγες δεκάδες μέλη, Ισραηλιτικής Κοινότητας της Κέρκυρας, Λίνος Σούσης. Ο θείος του Ζίνος Σούσης ήταν μέλος του ΕΑΜ Κέρκυρας, αγωνιστής της Αντίστασης που φυγαδεύτηκε από το ΕΑΜ και γλίτωσε τη σύλληψη, όπως και άλλοι.
Στην πόλη της Κέρκυρας τις 8 Οκτωβρίου 1910 γεννήθηκε. Ο πατέρας του, Σαμουήλ Βαρούχ, ήταν δάσκαλος.
Την Αντίσταση του λαού της Κέρκυρας είχαν υπηρετήσει κι άλλοι της ίδιας οικογένειας, όπως και γενικά αρκετά μέλη της εβραϊκής Κοινότητας, οι ηγέτες της οποίας δεν πίστευαν δυστυχώς αυτό που θα γινόταν, καθώς η γερμανική διοίκηση παρείχε καθησυχαστικές διαβεβαιώσεις. Το ΕΑΜ, όπως σώθηκε από στόμα σε στόμα, είχε καταστρώσει σχέδιο που δεν ευδοκίμησε για τη σταδιακή διαφυγή τους στην Αλβανία και τις ανταρτοκρατούμενες ΕΑΜικές περιοχές της Ελλάδας από τις ακτές της βόρειας Κέρκυρας, με ενδιάμεσο σταθμό το χωριό Βαλανειό. Έκρυψε το ίδιο πολλούς από διακόσιους περίπου που διέφυγαν σε χωριά.
Ο Βαρούχ δεν είχε συλληφθεί μαζί με τους άλλους 1.795 περίπου Κερκυραίους Εβραίους εκείνη την αποφράδα ημέρα της 9ης Ιουνίου 1944. Τότε, δηλαδή, που η ναζιστική δύναμη της Κέρκυρας τους μάζεψε στην Κάτω Πλατεία του νησιού με βάση μια προκήρυξη που ανέφερε ότι μαζί με τον Γερμανό διοικητή καλούσαν τους Εβραίους του νησιού τόσο ο εγκάθετος νομάρχης Κέρκυρας Ι. Κομιανός όσο και ο ομοϊδεάτης του δήμαρχος Σπ. Κόλλας και ο περιβόητος αστυνομικός διευθυντής Σ. Δεδόπουλος, χωρίς οι τελευταίοι να κάνουν τότε το παραμικρό για να το διαψεύσουν και να διαχωρίσουν τη θέση τους. Δεν συνελήφθη μαζί με τους ομόθρησκούς του και δεν οδηγήθηκε μαζί τους στο Παλαιό Φρούριο, απ’ όπου με ενδιάμεσους σταθμούς στη Λευκάδα και την Πάτρα μεταφέρθηκαν στο στρατόπεδο του Χαϊδαριού στην Αθήνα, με τελικό προορισμό το Άουσβιτς. Δεν ήταν, βέβαια, ούτε ένας από τους μόνον 120 περίπου Εβραίους της Κέρκυρας που διασώθηκαν στα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και επέστρεψαν στην Ελλάδα ή και στην ίδια την Κέρκυρα, όπου είχε λεηλατηθεί το βιος τους.
Στα Ιωάννινα είχε συλληφθεί ο Ιωσήφ Βαρούχ. Μα είχε μεταφερθεί κι αυτός στο φρικτό ναζιστικό στρατόπεδο Άουσβιτς, στην κατεχόμενη από τους Ναζί Πολωνία. Εκεί όπου έφτασαν τις 30 Ιουνίου 1944 οι 1.795 Εβραίοι της Κέρκυρας, μαζί με άλλους 249 ομόθρησκούς τους. Στο στρατόπεδο αυτό, από τους 2.044 συνολικά αφιχθέντες, όπως βεβαιώνει η μελέτη «Auschwitz Chronicle 1939-1945», στη «διαλογή» στη γνωστή ράμπα 444 άνδρες πήραν αριθμούς βραχίονα Α15229 – Α15674 και 177 γυναίκες Α8282 – Α8456, προκειμένου να εργαστούν, ενώ οι υπόλοιποι οδηγήθηκαν στους θαλάμους αερίων.
Ένας από εκείνους με αριθμό στο χέρι κάποιον απ’ τους Α15229 – Α15674 ήταν; Και, τι φρίκη της φρίκης, τον έβαλαν στους sonderkommandos, στις ειδικές ομάδες κρατουμένων στις οποίες ανέθεταν να οδηγούν τους μελλοθάνατους στους θαλάμους αερίων, να αδειάζουν τους θαλάμους, να συγκεντρώνουν ανθρώπινο λίπος και να δυναμώνουν μ’ αυτό τη φωτιά στα κρεματόρια! Μαζί του ήταν και άλλοι Έλληνες ομόθρησκοί του, όπως ο Λαρισαίος επίσης αξιωματικός του ελληνικού στρατού Αλμπέρτο Ερέρα, που το ΕΑΜ τού είχε χορηγήσει ελληνική ταυτότητα με το όνομα Αλέκος Μιχαηλίδης. Από εκείνον πήρε τη «σκυτάλη» για την εξέγερση ο Κερκυραίος αξιωματικός. Ο Ερέρα, λένε οι μαρτυρίες διασωθέντων, ήταν ο εμπνευστής της. Μα τον εκτέλεσαν λίγο νωρίτερα.
Η Κέρκυρα είχε τον δικό της πολύ βαρύ φόρο αίματος σ’ εκείνη την πάντα άσβεστη στη μνήμη φασιστική φυλετική κτηνωδία, αναλογιζόμαστε σήμερα, Μέρα Διεθνούς Μνήμης για το ναζιστικό Ολοκαύτωμα εις βάρος των Εβραίων. Όπως βέβαια πλήρωσε με ακόμη περισσότερες ζωές όλον το Μεγάλο Πόλεμο. Η 27η Ιανουαρίου έχει καθιερωθεί από το ελληνικό κοινοβούλιο από το 2004, μην ξεχνάμε, ως Μέρα Μνήμης των Ελλήνων Εβραίων μαρτύρων και ηρώων του Ολοκαυτώματος. Τέτοια μέρα, τις 27 Ιανουαρίου 1945, ο Κόκκινος Στρατός της Σοβιετικής Ένωσης εισέβαλε στο ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης Άουσβιτς και έθεσε τέρμα σ’ αυτή τη ναζιστική θηριωδία. Η ίδια ημερομηνία κηρύχθηκε από τον ΟΗΕ ως Μέρα Μνήμης Θυμάτων του Ολοκαυτώματος το 2005.
Πόσοι ήταν, άραγε, οι εβραϊκού, χριστιανικού ή και άλλου θρησκεύματος Κερκυραίοι που δολοφονήθηκαν στα εκτός της Ελλάδας ναζιστικά στρατόπεδα για Εβραίους και άλλους, αντιστασιακούς και λοιπούς κρατούμενους-θύματα της ναζιστικής λογικής; Σε 1.675 περίπου ανέρχονται οι δολοφονημένοι πριν από 78 χρόνια στο Άουσβιτς Εβραίοι συμπατριώτες μας, που κορυφαίος ίσως ήρωάς τους και ήρωας βέβαια όλου του κερκυραϊκού λαού είναι ο Ιωσήφ Βαρούχ.
Άνδρες, γυναίκες, παιδιά, γέροι, ήταν. Βέροι Κερκυραίοι όπως όλοι μας. Που οι πατεράδες και οι παππούδες τους, όπως θα δούμε παρακάτω, οκτώ δεκαετίες νωρίτερα είχαν πανηγυρίσει με θέρμη τουλάχιστον όση των άλλων Κερκυραίων την ένωση με την Ελλάδα. Μα και που μισόν αιώνα νωρίτερα από τότε, το 1891, οι γηραιότεροι από αυτούς στην Κέρκυρα είχαν νιώσει στο πετσί τους, πολλοί χάνοντας το βιός τους κιόλας και κάποιοι τη ζωή τους, τι μπορεί να σημαίνει ο «ήπιος» έστω ρατσισμός σημαντικών μερίδων της κυρίαρχης αστικής τάξης, με ή χωρίς δημοκρατικό είτε θρησκευτικό μανδύα, για τελείως ιδιοτελή ταξικά συμφέροντα.
Ένας ρατσισμός, όχι μόνο θρησκευτικού χαρακτήρα, που χρονολογείται βέβαια από πολύ παλιά.
Δεν ήταν ανάμεσά τους την 9η Ιουνίου 1944 στην Κέρκυρα, ευτυχώς, ο πιο διάσημος Κερκυραίος Εβραίος.
Αναφερόμαστε βεβαίως στον παγκοσμίως διακεκριμένο λογοτέχνη και αξιωματούχο διεθνών οργανισμών στο πλαίσιο του ΟΗΕ Αλμπέρ Κοέν (1895-1981), που τη μνήμη του διατηρεί και τιμά το κερκυραϊκό «Σωματείο Φίλων Μνήμης Albert Koehn». Έφυγε με την οικογένειά του από την Κέρκυρα παιδί, πέντε μόλις ετών, εννιά χρόνια αφότου στην περίφημη Εβραϊκή, τη συνοικία όπου ζούσαν συγκεντρωμένοι οι άλλοτε μαζεμένοι στη συνοικία Καμπιέλο Εβραίοι της πόλης, είχαν εκδηλωθεί υποκινούμενες από πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα επιθέσεις, δήθεν «χριστιανικές», με αιματηρά επεισόδια που έμειναν γνωστά ως «Συκοφαντία Αίματος». Ενώ έζησε στη Γαλλία και την Ελβετία, δεν την ξέχασε όμως την Κέρκυρα ποτέ.
Ονομάζοντάς την έστω αλλιώς, την έβαλε σε διάφορα πολύ γνωστά διεθνώς μυθιστορήματά του και περισσότερο απ’ όλα στον «Καρφοχάφτη» του. «Η μπουγάδα κίτρινη, άσπρη, πράσινη, κόκκινη χόρευε στα σχοινιά τ’ απλωμένα απ’ το ένα σπίτι ίσαμε το απέναντι στον στενό Δρομάκο του Χρυσού, που ευώδιαζε απ’ το αγιόκλημα και το θαλασσινό αγιάζι…». Υποτίθεται ότι μιλούσε για την Κεφαλονιά, που ποτέ δεν επισκέφθηκε.
Το έργο του «Γενναίων της Γαλλίας» το 1969 συμπυκνώνει τις μνήμες του από τους παραδοσιακούς Κερκυραίους Εβραίους. «Στερνό αντίο στο γκέτο όπου γεννήθηκα…». Ένα γκέτο, οφείλουμε να προσθέσουμε, όχι περίκλειστο, με αρκετούς χριστιανούς κατοίκους να μένουν στην ίδια περιοχή.
Σε ημερολόγιό του, στα 1969, ανέφερε για την επίσκεψή του στο νησί το 1908 για δύο εβδομάδες: «Αυτές οι 15 ημέρες ήταν οι σημαντικότερες της ζωής μου». Όπως εξήγησε πάλι το 1969 σε επιστολή του στην Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, υποκατέστησε στα γραπτά του το όνομα του γενέθλιου τόπου του μ’ εκείνο της Κεφαλονιάς θέλοντας να νιώσει ελεύθερος να αναφέρεται σ’ αυτόν με όλη την άνεσή του.
Ήταν για πάντα η ιδιαίτερη πατρίδα του, για την οποία μιλούσε μέχρι το τέλος της ζωής του. Ο παππούς του από τη μητέρα του, βιοτέχνης σαπωνοποιός, ήταν ραβίνος και επί τριακονταετία πρόεδρος της κερκυραϊκής εβραϊκής Κοινότητας. Ήταν ο πιο σπουδαίος Κερκυραίος Εβραίος, μαζί με τον παλαιότερο περίφημο φωτισμένο ιατρό-επιστήμονα διεθνούς εμβέλειας Λάζαρο Μόρδο (1744-1823), με τον οποίο το 1802 είχε συμπράξει ο Ιωάννης Καποδίστριας στην Κέρκυρα για την ίδρυση του λεγόμενου «Εθνικού Ιατρικού Συλλόγου», πρόγονου του Ιατρικού Συλλόγου Κέρκυρας. Δικαίως λοιπόν το όνομα Αλμπέρ Κοέν έχει δοθεί σε δρόμο της πόλης μας.
Ένας άλλος Ιωσήφ
Αν έγραφε βιβλίο με τον τίτλο «Γενναίων της Κέρκυρας» θα αναφερόταν οπωσδήποτε σ’ έναν ομόθρησκό του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης με το μικρό όνομα του Βαρούχ, που ξεψύχησε στη διάρκεια της ιταλικής Κατοχής, από βασανιστήρια, στις φυλακές της Κέρκυρας.
Ο άλλος Ιωσήφ ήταν ο Ιωσήφ Βεντούρα ή Βεντούρας όπως επίσης τον προσφωνούσαν και πέρασε και έμεινε στη συλλογική μνήμη. Ήρωας Κερκυραίος Εβραίος κι αυτός, με γνήσια ελληνική και δημοκρατική συνείδηση, είχε ενταχθεί από τους πρώτους στο ΕΑΜ της Κέρκυρας και είχε προσφέρει πολύτιμες υπηρεσίες στην Εθνική Αντίσταση στο νησί. Τυπογράφος που είχε αποκτήσει δικά του μηχανήματα, καθώς ήταν, δεν δίστασε. Τα έθεσε στην υπηρεσία του παράνομου εκδοτικού μηχανισμού του ΕΑΜ και του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας, εργαζόμενος και ο ίδιος νυχθημερόν για την εκτύπωση αντιστασιακών προκηρύξεων και εφημερίδων.
Ήταν τυπογράφος και ιδιοκτήτης του τυπογραφείου «Φοίνιξ». Τον Αύγουστο του 1942, όπως έγραψε η ΕΑΜική εφημερίδα «Φωνή του Λαού» στο φύλλο της με ημερομηνία 30 Σεπτεμβρίου 1945, στη σοφίτα του τυπογραφείου του με τυπογράφους τον ίδιο και τον Σπύρο Μπαλό άρχισε η έκδοση των πρώτων παράνομων εφημερίδων του ΚΚΕ και της Αντίστασης στο νησί «Εξόρμηση», «Νέος Αγωνιστής», «Εθνική Αλληλεγγύη» και «Εργατική Βοήθεια».
Πέθανε τις αρχές του 1943 από βασανιστήρια στις φυλακές της Κέρκυρας, κρατούμενος από τους Ιταλούς κατακτητές του νησιού, καθώς αρνήθηκε να μαρτυρήσει τους συντρόφους του και τον μηχανισμό έκδοσης των εφημερίδων.
Είχε συλληφθεί τις 31 Αυγούστου 1942, μαζί με δώδεκα άλλους κομμουνιστές και αντιστασιακούς, σε επιδρομή καραμπινιέρων σε μυστικά γραφεία του ΕΑΜ. Εναντίον του είχαν απαγγελθεί αόριστες κατηγορίες «εγκλήματος επί εξάρσει του κομμουνισμού και κομμουνιστικής προπαγάνδας» και παράβασης διατάγματος της «Ανώτατης Διοίκησης των Ενόπλων Δυνάμεων Κατοχής της Ελλάδος».
Τον Μάρτιο του 1943 το Στρατοδικείο των δυνάμεων κατοχής στην Κέρκυρα, που εκδίκασε την υπόθεση, ανακοίνωσε ότι «δεν πρόκειται να προβεί εις διαδικασίαν εναντίον του Βεντούρα Ιωσήφ δια το αποδιδόμενον εις αυτόν έγκλημα, λόγω θανάτου του κατηγορουμένου». Στο δημοσίευμα της «Φωνής του Λαού» γίνεται ειδική αναφορά στον ηρωικό θάνατό του στις φυλακές του νησιού από βασανιστήρια. Τονίζεται η άρνησή του να καταδώσει τους συντρόφους του στους Ιταλούς κατακτητές και εξαίρεται ο ηρωισμός του. Όταν διαπιστώθηκε από τα τυπογραφικά στοιχεία των παράνομων εφημερίδων ότι αυτά προέρχονταν από το τυπογραφείο του, είχε αναλάβει ο ίδιος ολόκληρη την ευθύνη, αρνούμενος να εμπλέξει άλλους αγωνιστές και τυπογράφους του νησιού, που επίσης είχαν συλληφθεί. «Ο Βεντούρας αναλαμβάνει προσωπικά την ευθύνη. Έπειτα από μερικές μέρες βασανιστήρια ο ηρωικός αγωνιστής πεθαίνει στις εγκληματικές φυλακές, παίρνοντας μαζί του το μυστικό της έκδοσης του παράνομου Τύπου». Το όνομα του Ιωσήφ Βεντούρα περιλαμβάνεται σε τιμητική επιγραφή στα γραφεία της Οργάνωσης Κέρκυρας του ΚΚΕ, στην πόλη του νησιού, με τα ονόματα των Κερκυραίων που έπεσαν μαχόμενοι για τα υψηλότερα ιδανικά.
«Δεν τιμωρήθηκε κανείς»
Για την εγκληματική στάση των συνεργαζόμενων με τις δοσιλογικές κυβερνήσεις της Αθήνας κερκυραϊκών Αρχών στη σύλληψη των Εβραίων τις 9 Ιουνίου 1944, μα και σε όσα ακολούθησαν, «δεν πλήρωσε ποτέ κανείς τίποτε», αναφέρει ο εκλεγμένος μόλις την περασμένη Κυριακή πρόεδρος της ολιγάριθμης εβραϊκής κερκυραϊκής Κοινότητας Ζαχαρίας Ματαθίας.
Με φαρδιά-πλατιά τα ονόματα των Κομιανού, Κόλλα και Δεδόπουλου, θυμίζει ο ίδιος, επισυνάπτοντας σχετικό αντίγραφο με τα σημάδια φθοράς του χρόνου, λίγο μετά τη σύλληψη των Εβραίων του νησιού κυκλοφόρησε προκήρυξη που χαιρέτιζε το γεγονός και παρουσίαζε τα υποτιθέμενα «οφέλη» που θα είχε από την εξόντωσή τους ο αγωνιζόμενος εναντίον των κατακτητών κερκυραϊκός λαός!
Διότι ακολούθησε βεβαίως πρωτοφανές πλιάτσικο στην εβραϊκή συνοικία και κατάληψη ακόμη και των σπιτιών των Εβραίων. Κυρίως, εννοείται, από τους Ναζί και τους πιο αδίστακτούς οπαδούς των ελληνικών κατοχικών Αρχών μαζί με τμήμα εξαθλιωμένων λαϊκών στρωμάτων και, βεβαίως, από «δυνάμεις της τάξης», όπως εκείνες τμημάτων της τοπικής Χωροφυλακής που το πρωί της 9ης Ιουνίου 1944 μαζί με δύναμη των Ναζί εμπόδιζαν τους συλλαμβανόμενους Εβραίους να διαφύγουν από την πλατεία. Το ΕΑΜ της Κέρκυρας, όπως έχει επισημάνει ο ιστορικός ερευνητής Γιώργος Ζούμπος, σε μιαν ύστατη προσπάθεια τις εννιά το πρωί είχε ηχήσει ψεύτικο συναγερμό για υποτιθέμενη αεροπορική επιδρομή-βομβαρδισμό στην πόλη, δήθεν από τους Συμμάχους, ώστε να προκαλέσει σύγχυση και να δώσει στους Εβραίους ευκαιρία-επιχείρημα να δοκιμάσουν να δραπετεύσουν.
Τις πέντε το πρωί εκείνης της μέρας, ενώ από τις 7 Ιουνίου με ναζιστικό φιρμάνι οι Εβραίοι είχαν διαταχθεί να βρίσκονται εκείνες τις ώρες στα σπίτια τους, όρμησαν στη συνοικία ναζιστικές δυνάμεις και μέσα σε μιαν ώρα τους συγκέντρωσαν βίαια στη λεγόμενη τότε Πλατεία Στρατού. Μαζί τους ήταν και ο ραβίνος τους, όπως και άλλα μέλη της εβραϊκής αστικής τάξης, που άφησαν την τελευταία τους πνοή στο Άουσβιτς.
Πάντα η μεγάλη μάζα των Εβραίων του νησιού στα εύλογα αιτήματά της έβρισκε, ωστόσο, υποστηρικτές στους πιο προοδευτικούς κύκλους της Κέρκυρας.
Πραγματικά κανένας από τους Κερκυραίους συνενόχους στη φυλετική ναζιστική επιχείρηση του 1944 στην Κέρκυρα, από εκείνους που οργάνωναν άλλωστε κοινές παρελάσεις δυνάμεων των Ναζί και της Χωροφυλακής, δεν βρήκε τιμωρία. Το μεταπολεμικό αστικό κράτος συγκάλυψε τον ασυγκάλυπτο συνενοχικό εγκληματικό ρόλο τους.
Αντιθέτως μάλιστα κάποιοι απόγονοί τους έσυραν στα δικαστήρια, ανεπιτυχώς ευτυχώς, τον συγγραφέα Βασίλη Μπούτο που το 1997 με το τολμηρό ιστορικό μυθιστόρημά του «Η συκοφαντία του αίματος» ανέδειξε ακόμη περισσότερο τις βαρύτατες ευθύνες τους, κάνοντας όμως λόγο και για «απανθρωπιά» των Κερκυραίων, προφανώς υποτιμώντας τις αντιδράσεις τους και τις καθοριστικά βαρύτατες ευθύνες της κερκυραϊκής αστικής τάξης. Ακόμη και σήμερα η ίδια αυτή τάξη «κρύβει κάτω από το χαλί» της κερκυραϊκής Ιστορίας ή, καλύτερα, της δικής της Ιστορίας, εκείνα τα τραγικά γεγονότα.
Νεότερα στοιχεία έχουν αποδείξει άλλωστε ότι το πολυπληθέστατο ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ της Κέρκυρας είχαν εξαντλήσει τις όχι καθοριστικές, βέβαια, δυνατότητές τους, να υποστηρίξουν και να σώσουν την εβραϊκή Κοινότητα του νησιού.
Σε κατάλογο με στελέχη και μέλη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ εκείνης της περιόδου, που άφησε ο τότε Γραμματέας της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Κέρκυρας Βασίλης Άνθης, ξεχωρίζουν άλλωστε και πρόσωπα της εβραϊκής Κοινότητας με ηρωική αντιστασιακή δράση. Άλλα πρόσωπα της ίδιας θρησκευτικής πληθυσμιακής ομάδας είχαν συνδράμει, δεκαετίες νωρίτερα, τις πρώτες εργατικές και σοσιαλιστικές οργανώσεις της Κέρκυρας. Σε διάφορες φάσεις της Ιστορίας του νησιού ο λαός είχε βρεθεί σε κοινούς αγώνες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, παρά τις εκατέρωθεν μερικές φορές έντονες θρησκευτικές προκαταλήψεις, ενάντια στην κυρίαρχη τάξη.
Από τα τέλη του 19ου αιώνα η ισχυρή εβραϊκή αστική τάξη δεν ήταν, άλλωστε, παρά τμήμα και αυτή της ευρύτερης πανίσχυρής και κυρίαρχης κοινωνικά κερκυραϊκής αστικής τάξης, η οποία, αντιμέτωπη με το ανερχόμενο κίνημα του λαού, ιδιαιτέρως των αγροτών μα και της εργατικής τάξης πια, έδειχνε το αντιδραστικό της πρόσωπο, καταφεύγοντας συχνά τόσο στον κοινωνικό όσο και στον θρησκευτικό ρατσισμό για τη διαίρεση του λαού και την υπερίσχυση ορισμένων μερίδων της στον διαρκή ανταγωνισμό των επί μέρους αντιτιθέμενων συμφερόντων.
Ανώτερες τάξεις; «Τσαρλατάνοι, και πάλε τσαρλατάνοι!»
Είναι χαρακτηριστικό ότι τέσσερις δεκαετίες νωρίτερα από το ναζιστικό πογκρόμ, στα 1905, ο πρωτοπόρος διανοούμενος της Κέρκυρας Νικόλαος Κονεμένος (1832-1907), ο ίδιος που από το 1860 τάχθηκε υπέρ των σοσιαλιστικών – κομμουνιστικών ιδεών για μιαν αδελφωμένη κοινωνία και καταπολεμούσε τις σκοταδιστικές ρατσιστικές ιδέες και κάθε θρησκευτική διάκριση, είχε υψώσει τη φωνή του εναντίον κάθε διάκρισης και διωγμού εις βάρος των Εβραίων του νησιού.
Σε κείμενό του στον τοπικό Τύπο για άλλο θέμα, τιτλοφορημένο «Τα σμπάρα της λαμπρής», που δεν έχει ποτέ υπομνησθεί εξ όσων γνωρίζουμε στις μελέτες που έχουν γίνει για την εβραϊκή κοινότητα του νησιού και τη στάση των υπεύθυνων παραγόντων της κερκυραϊκής ελίτ και της εξουσίας τους, μαστίγωνε την υποκρισία τους και την ενθάρρυνση προκαταλήψεων και διακρίσεων. Τους εκατακεραύνωνε ως «τσαρλατάνους», υπεύθυνους για συμπεριφορές του «όχλου», όπως αποκαλούσαν τότε συχνά τον λαό χωρίς ο όρος να έχει ακόμη πάντα μειωτική έννοια.
Η σημερινή αναπαραγωγή άνευ άλλων σχολίων μέρους των σχετικών αναφορών του Κονεμένου έχει την έννοια συμβολής στην ιστορική αποκατάσταση της πραγματικότητας που βίωσε η Κέρκυρα με τα γνωστά «Εβραϊκά» γεγονότα πριν από 130 χρόνια περίπου, το 1891, με ευθύνη των διαφόρων αντιμαχόμενων για την εξουσία μερίδων της κυρίαρχης αστικής τάξης.
Διότι η κατάθεσή του, τέσσερις δεκαετίες προτού οι Ναζί διαπράξουν το αποτρόπαιο έγκλημα της σύλληψης των Εβραίων της Κέρκυρας, αποτελεί πολύτιμη συνεισφορά τόσο για τις ευθύνες για όσα προηγήθηκαν στο νησί το 1891 με τα γνωστά ως «Συκοφαντία Αίματος» γεγονότα όσο και για το «κλίμα» που συνέχιζαν να καλλιεργούν εις βάρος τους κυρίαρχες μερίδες της αστικής τάξης.
Με την τολμηρή γλώσσα του και το σαρκαστικό κιόλας ύφος του ο Νικόλαος Κονεμένος αποκαλύπτει, κατ’ ουσία, ότι πάντα στο νησί υπήρχαν ανθρωπιστικές φωνές που με τόλμη υπεράσπιζαν από προοδευτικές θέσεις αρχής τα δικαιώματα των Εβραίων, χτυπώντας τις θέσεις των αντιδραστικών κύκλων.
Ιδού απόσπασμα από το θαρραλέο, εκπληκτικό κείμενό του για τους Εβραίους της Κέρκυρας:
Ο όχλος μας θεωρεί τους Εβραίους σαν να μην ήταν ανθρώποι. Οι ανώτερες τάξες, με λίγες εξαίρεσες, τους θεωρούν σαν ανθρώπους, δεν ηξέρω πώς και γιατί, κατώτερους από τους Χριστιανούς. Ο όχλος μας, και μάλιστα οι γυναίκες του όχλου, δεν θα έπιναν από αγγειό, οπού να έχει πιεί Εβραίος, τουλάχιστον αν πρώτα δεν το έπλεναν καλά καλά με σαπούνι ή με στάχτη. Και κανένας, μήτε από τον όχλο μήτε από τες άλλες τάξες, δεν ψωνίζει πράμα φαγουλάρικο από Εβραίους. Όχι μόνο πράμα μαγειρεμένο, αλλά μήτε και αμαγέρευτο, π.χ. κρέας, πωρικά, κτλ. Είναι βέβαιο, οπώς στην Οβριακή δεν πουλιέται πράμα πρώτης ποιότητας· αλλά δεν είν’ αυτός ο λόγος· επειδή η φτωχολογιά ως και στον χριστιανικό μαρκά ψωνίζει πράμα δεύτερο και τρίτο για χάρη της φτήνειας· και το πλερώνει μάλιστα και κάτι περισσότερο απ’ ό,τι θα το επλέρωνε στην Οβριακή. Ο λόγος είναι, οπού συχαίνεται τον Εβραίο και τα χέρια του και το πράμα, οπού εκείνος εμάλαξε, κι οπού τούτος θα το βάλει στο στόμα του. Και κοιτάξετε τι ασυνέπεια· αν είναι καμιά όμορφη Εβραία, δεν έχει τελείως δυσκολία ο γάιδαρος, αν εκείνη το στέρξει, να τηνέ φιλήσει καλά καλά στα μάτια και στο στόμα και να κάμει μαζί της κάθε αμαρτία. Ο Εβραίος, αιτία της θρησκείας, του βρωμάει· η όμορφη Εβραία, με την ίδια θρησκεία, του μοσχοβολάει.
Και το περιεργότερο είναι, οπού έχει ως κι αυτός την ίδια θρησκεία, με την προσθήκη μόνο του Χριστού, και με την προσθήκη εκείνου του μέρους της θρησκείας, οπού έχει φκιαστεί και έχει κολληθεί απάνου στο μέρος το παλαιό. Οι Χριστιανοί δεν είναι άλλο παρά Εβραίοι, οπού πιστεύουν στη θεότητα του Χριστού. Οι Εβραίοι έχουν όνομα και για άπαστροι. Αλλά και τούτο αδίκως, επειδή οι άνθρωποι του όχλου, με λίγες εξαίρεσες, και Εβραίοι και Χριστιανοί, κι εδώ και παντού, είναι εξ ίσου άπαστροι. Μια φορά, εδώ και σαράντα – πενήντα χρόνους (το θυμούμ’ εγώ), δεν ετολμούσε Εβραίος να πάει να καθίσει σε καφενέ ή σε λογκάντα δική μας. Τούτο εθεωρότουν τότες σαν ένα σκάνταλο· και ο νοικοκύρης του καταστήματος θα εκιντύνευε για τούτο να χάσει ένα καλό μέρος των μουστερήδων του. Αλλά και τώρα ακόμα, στους καφενέδες της Πίνιας και της Σπηλιάς (οπού εδρεύει η κεντρική κυβέρνηση), Εβραίος δεν τολμάει να πατήσει. Υποθέτω να μη τολμάει, επειδή δεν έχω ιδεί ποτέ μου Εβραίο εκεί. Το τι τραβάν οι φτωχοί Εβραίοι, μικροί μαρκάντηδες της γύρας, δεκιαρόμπηδες κτλ. από τα βρωμόπαιδα των Χριστιανών, εκείνοι το ξέρουν. Και βρισιές, και λεμονιές, και πετριές, κι απ’ όλα. Και οι μεγάλοι, με κάπιες εξαίρεσες, τα βλέπουν αυτά και τ’ ακούν και μένουν αδιάφοροι. Και οι ίδιοι οι αστυνομικοί κλητήρες πολύ συχνά, ενώ, που πλερώνονται για να διατηρούν την τάξη, ακούοντας τα βρωμόπαιδα να φωνάζουν των Εβραίων και να τους περιπαίζουν με το «Χαγιαντονάι» και άλλα τέτια, ξεραίνονται από τα γέλια. Να ειπεί κανείς την αλήθεια, είναι άταχτα και ανόητα πράματα, αλλά είναι όμως και νόστιμα, και έχουν αρκετό αλάτι ώστε να φέρουν καλήν όρεξη και να προξενήσουν γέλιο. Υπάρχει και κοινή ιδέα μεταξύ του όχλου μας, οπώς οι Εβραίοι στο συναγώγι τους έχουν και προσκυνάν μια γαϊδουροκεφαλή. Αφού το λεν, έτσι πρέπει να είναι. Και δεν είναι και τούτο για γέλια;
Κι επειδή ο λόγος περί Εβραίων, κρίνω χρέος μου να σημειώσω ακόμα και το ακόλουθον. Είναι τόσες χιλιάδες εδώ Εβραίοι, τους αναγνωρίζομε για πολίτες, πλερώνουνε τους φόρους, τους παίρνομε για στρατιώτες, αλλά όμως δεν προβιβάζομε ποτέ κανέναν σε βαθμό, οπού να είν’ ανώτερος του λοχία. Μήτε και σε δημόσια άλλη θέση διορίζομε ποτέ κανέναν, εξαιρώντας εκείνη του συμβολαιογράφου, επειδή είχε μείνει η συνήθεια, από τον καιρό της Προστασίας. Μήτε Εβραίος έχει συντρέξει ποτέ για Βουλευτής, μήτε και για δήμαρχος και δεν έχει συντρέξει γνωρίζοντας, οπώς και όλα τα απαιτούμενα προσόντα αν ήθελ’ έχει, μην εξαιρώντας κι εκείνο της τιμιότητας, δεν θα έπαιρνε μεταξύ των Χριστιανών μήτε δέκα ψήφους. Και στην περίσταση εκείνη την τρομαχτική της Εβραιοπούλας, εδώ και δέκα ή δεκαπέντε χρόνους, οπού έχει μείνει μυστήριο, αλλά οπού οι Εβραίοι όμως τελείως δεν έφταιαν, η δημοτική Αρχή μας δεν είχε θελήσει να πάρει κανένα μέρος υπέρ των Εβραίων, όχι από αμάθεια και φανατισμό και στραβήν εκτίμηση των πραγμάτων (το λέω τούτο προς τιμή της), αλλά επειδή είχε φοβηθεί μη χάσει τους ψήφους των Χριστιανών στην μέλλουσα εκλογή. Και μολοπού εκείνη η δημοτική Αρχή στην ύστερην εκλογή είχε λάβει τους ψήφους όλων των Εβραίων. Αλλά δεν την εσύμφερνε βέβαια να ευχαριστήσει τούτους και να δυσαρεστήσει εκείνους. Και δεν υπάρχει αμφιβολία, οπώς με μεγάλον κακοφανισμό της δεν είχε πάρει μέρος και δεν είχε υπερασπιστεί τους Εβραίους. Αλλά τι να κάμει! Συμφέροντα είν’ αυτά…
Παινιόμαστε πολύ συχνά για την ανεξιθρησκεία μας. Αλλά η ανεξιθρησκεία δεν συνίσταται μόνο στο να συγχωρούμε στους αλλόδοξους να μένουν μαζί μας και να έχουν ναούς και να ακολουθάν ελεύθερα τα παραγγέλματα και τα έθιμα της θρησκείας τους· αλλά και να μη τους ενοχλούμε σε κανέναν τρόπο, και να μη κάνομε διαφορά μεταξύ μας κι εκεινών, και να μη τους αρνιόμαστε, για τον λόγον της θρησκείας, εκείνα τα δικαιώματα και τα προνόμια, οπού χαιρόμαστε εμείς οι άλλοι, κι οπού κατά δίκαιον και ορθόν λόγο έπρεπε να τα χαίρονται κι εκείνοι το ίδιο, σαν πολίτες, οπού είναι. Και πραγματικώς τα χαίρονται σε όλα τα εξευγενισμένα Κράτη. Η ανεξιθρησκεία, καθώς εμείς την εννοούμε και την έχομε, είναι ανεξιθρησκεία περασμένων αιώνων, κι οπού μας κάνει ντροπή. Ντροπή, οπού την έχομε τέτοια ανεξιθρησκεία, και ντροπή όπου καυχιόμαστε για δαύτη. Μας φαίνεται, οπώς είναι μια μεγάλη αρετή και γενναιότητα ιδική μας, ν’ αφήνομε τους Εβραίους να ζουν μεταξύ μας και να διαβάζουν ελεύθερα μέσα στο συναγώγι και να μη τους βάνομε φωτιά να τους κάψομε όλους. Και οι Εβραίοι πρέπει πολύ να μας ευγνωμονούν για τούτο (…).
Οι Εβραίοι μεταξύ μας κακοβλέπονται και είναι καταφρονεμένοι για τον λόγο της θρησκείας (…) Κακοβλέπονται ακόμα οι Εβραίοι στον τόπο μας ιδιαιτέρως, από την τάξη των μικρεμπόρων και μεταπράτων Χριστιανών, οπού θα ήθελαν να μας γδύσουν, κι οπού οι Εβραίοι, επειδή είναι λιτοί και ολιγαρκείς, ευχαριστούμενοι με λίγο κέρδος, και δεν είναι αχόρταγοι σαν εκεινούς, τους γένονται εμπόδιο (…) Στο διάστημα εξήντα χρόνων, οπού είμαι μάρτυρας και θυμούμαι, ένα μόνον φονικό έχει γίνει στον τόπο μας από Εβραίον, και είναι το δεύτερο έπειτα από εκείνο του Κοέν στα 1800. Δηλαδή δύο φονικά μέσα σ’ έναν αιώνα και περισσότερο σε πληθυσμό έξη – οκτώ χιλιάδων, οπού είν’ εδώ οι Εβραίοι. Και απόπειρα με λαβωμό δεν ηξέρω αν έχει γίνει καμία. Ίσως να έχουν γένει· αλλά κι αν έχουν γένει, ο αριθμός τους θα είναι βέβαια παραπολύ περιορισμένος. Μεταξύ των Χριστιανών μέσα στο ίδιο διάστημα εδώ στη χώρα και στα προάστεια, χωρίς να περιλάβω την εξοχή, έχουν γένει βέβαια περισσότερα από πενήντα φονικά, και απόπειρες και λαβωμοί αμέτρητοι. Είναι αλήθεια και τούτο ή δεν είναι; Μήτε και βιασμός κανενός είδους, μήτε και σημαντική κλοπή έχει γένει από Εβραίον. Ίσως να έχουν γένει τίποτα μικρές κλοπές· αλλά κι αν έχουν γένει, ο αριθμός τους σχετικώς κι αυτουνών θα είναι πολύ περιορισμένος. Μήτε, οπού στην Οβριακή έχω ακούσει ποτέ από τα στόματα των Εβραίων τις αηδείς και συχαμερές βλαστήμιες και κάθε λογής αισχρολογίες, οπού ακούονται κάθε μέρα και κάθε ώρα και κάθε στιγμή στες χριστιανικές γειτονιές, από Χριστιανούς κάθε ηλικίας. Ας μας δείξει και η Αρχή πόσοι είναι οι φυλακωμένοι Εβραίοι για εγκλήματα και για πταίσματα· ακόμα και για χρέγια. Και ποτέ Εβραίος, όσες φορές είχε τύχει να ψωνίσω στην Οβριακή, δεν με είχε γελάσει στο μέτρο και στο ζύγι. Μόνο στο παζάρι με έχει γελάσει. Χριστιανοί όμως με έχουν γελάσει και στο ένα και στο άλλο. Οι Εβραίοι μπορεί να έχουν τα ελαττώματά τους σαν άνθρωποι· αλλά τα δικά μας τα ελαττώματα είναι και περισσότερα και βαρύτερα. Οι Εβραίοι στον τόπο μας έχουν αίσθημα τάξεως και δικαιοσύνης όσο δεν έχουμε εμείς· και τούτο είναι βέβαιο, και είναι φανερό, από εκείνα, που είπα (…)
Δεν δίσταζε, ολοκληρώνοντας το «κατηγορώ» του, να απευθυνθεί με αυτά τα λόγια στις Αρχές:
Τσαρλατάνοι, και πάλε τσαρλατάνοι!
Αμφιβάλλουμε αν υψώθηκε άλλη τόσο θαρραλέα και πραγματιστική φωνή υπεράσπισης των Εβραίων και καταδίκης των εις βάρος τους αναχρονιστικών και υποκριτικών προλήψεων από προοδευτικό άνθρωπο τα χρόνια εκείνα σε όλη την Ελλάδα!
Η υποκινούμενη βία του 1891
Οι ιστορικές έρευνες για τον πρωτοφανή μέχρι τότε διωγμό της εβραϊκής κοινότητας της Κέρκυρας τον Απρίλιο του 1891, με τις γνωστές βίαιες επιθέσεις λαϊκών στρωμάτων στην εβραϊκή συνοικία και τους τραυματισμούς και φόνους Εβραίων επί μακρόν, που είχαν και σημαντικό διεθνή αντίχτυπο, έχουν φέρει στην επιφάνεια συγκλονιστικά στοιχεία για τον εκπεσμό και το αληθινό πρόσωπο της ανεπτυγμένης βεβαίως κερκυραϊκής αστικής τάξης.
Επρόκειτο δίχως άλλο, μολονότι οι διαστάσεις της δεν επιδέχονται μονοσήμαντων επισημάνσεων, για μια οικτρή συνωμοσία «ξεκαθαρίσματος λογαριασμών» οικονομικής και πολιτικής υφής, με θρησκευτικό συγχρόνως υπόβαθρο.
Δεν χωρεί βέβαια, ας το ξεκαθαρίσουμε εδώ όσο πιο ρητά μπορούμε, οποιαδήποτε σύγκριση ή απλή αναλογία όσων έγιναν το 1891 με τη ναζιστική φυλετική θηριωδία του 1944.
Αλλά εκείνα τα γεγονότα, που συνθέτουν την πιο μελανή ίσως τραγική σελίδα της κερκυραϊκής Ιστορίας, προσφέρουν και σήμερα σημαντικά διδάγματα, εξηγώντας τη στάση της κερκυραϊκής αστικής τάξης το 1944.
Ο ίδιος ο αρχηγός τοπικού αστικού κόμματος μετέπειτα πρωθυπουργός πάμπλουτος Γεώργιος Θεοτόκης, παραβλέποντας φυσικά ακόμη και ότι μια μεγάλη κατηγορία των Εβραίων αποτελούνταν από «Γραικούς Εβραίους», όπως ονομάζονταν, τους αποκαλούσε σχεδόν ανθέλληνες. Ο πρώην συνεταίρος του στο τρικουπικό κόμμα και κατά τα άλλα λαμπρός λόγιος Ιάκωβος Πολυλάς, τη στάση του οποίου ο συγγενής του Γ. Θεοτόκη και Κερκυραίος από τη μητέρα του πολύ κατοπινός πρωθυπουργός Γεώργιος Ράλλης συνέδεσε με ισχυρά τοπικά εμπορικά συμφέροντα, είχε από καιρό επιδοθεί, με την εφημερίδα του με τον τίτλο μάλιστα «Ρήγας ο Φεραίος», στον πιο χοντροκομμένο αντισημιτισμό, καλλιεργώντας συστηματικά μιαν αντιεβραϊκή υστερία. Είχε φτάσει στο σημείο, ο λόγιος αυτός μαθητής του Σολωμού, να δηλώνει ως πιθανό ότι οι Εβραίοι της Κέρκυρας τελούσαν ανθρωποθυσίες χριστιανών Κερκυραίων!
Διότι για να ξεσηκώσουν με οργή και μένος λαϊκά στρώματα αυτό διέδωσαν τότε, την 1η Απριλίου 1891, όταν στην εβραϊκή συνοικία βρέθηκε νεκρή μια οκτάχρονη Εβραιοπούλα. Επιστράτευσαν, όπως έχει επισημάνει ο διακεκριμένος Αριστερός πανεπιστημιακός ιστορικός Γιώργος Μαργαρίτης, την πιο αρχαϊκή εκδοχή της -κληρονομημένης βέβαια στην Κέρκυρα από αιώνες δυτικής κυριαρχίας- αντιεβραϊκής φιλολογίας. Ότι η Εβραιοπούλα ήταν δήθεν χριστιανή και ότι τη σκότωσαν για να χρησιμοποιήσουν το αίμα της για τελετουργικούς λόγους! Αυτό ήταν η αποτυπωμένη ιστορικά ως «Συκοφαντία Αίματος» αντιεβραϊκή εκστρατεία του 1891, που την πιο αποτρόπαιη εκδοχή της, τη φυλετική, έμελλε να υποστούν οι Εβραίοι της Κέρκυρας και να ζήσει η κερκυραϊκή κοινωνία πενήντα τρία χρόνια αργότερα.
Σαν να υπάκουε σε συνωμοσία, η ηγεσία της Εκκλησίας της Κέρκυρας το 1891, σε αντίθεση ευτυχώς με τη στάση του Μητροπολίτη Κέρκυρας το 1944 Μεθόδιου Κοντοστάνου που έκανε ό,τι μπορούσε για να σώσει τους Εβραίους αν και η Μητρόπολη μετά το πλιάτσικο ζήτησε μερίδιο από τα κλεμμένα υφάσματα εβραϊκών καταστημάτων για ιερατικές ανάγκες, είχε σιωπήσει εντελώς για τις βαρβαρότητες.
Το ίδιο ο τότε δήμαρχος της Κέρκυρας Μιχαήλ Θεοτόκης, συγγενής του Γ. Θεοτόκη. Πιστοί του αξιωματούχοι της Αστυνομίας, όπως αποδεικνύει εξάλλου το γνωστό πια ως «Έκθεση Κεφαλά» δικαστικό πόρισμα που έφερε στην επιφάνεια το 2007 η Ευτυχία Λιάτα με το βιβλίο της «Η Κέρκυρα και η Ζάκυνθος» στον κυκλώνα του αντισημιτισμού για τα γεγονότα του 1891 στα δύο αυτά νησιά, ενθάρρυναν τις πρωτοφανείς αγριότητες, ωσάν μέρος της συνωμοσίας.
Τότε ήταν, άλλωστε, που «άλλαξαν χέρια» στο νησί, μεταξύ άλλων, οι τομείς του ισχυρού εμπορίου ελαιολάδου και της τοκογλυφίας, με πλήρη εκτοπισμό της εβραϊκής αστικής τάξης που κατείχε σε αυτούς τους τομείς κυρίαρχες θέσεις, για να ακολουθήσει ακόμη μεγαλύτερη εκμετάλλευση των αγροτών με πτώση των προσφερόμενων τιμών.
Η έντεχνη προπαγάνδα της κυρίαρχης τάξης στοχοποιούσε τους Εβραίους ως υπεύθυνους ακόμη και για την κατρακύλα των μισθών, αποδίδοντάς την στην υποχωρητικότητα της εβραϊκής φτωχολογιάς όσον αφορά το επίπεδο των εργατικών αμοιβών στην Κέρκυρα. Το 49% των αχθοφόρων και συναφών επαγγελμάτων στην πόλη, βλέπετε, σύμφωνα με στατιστική του 1871, ήταν Εβραίοι. Υπεύθυνοι, δήθεν, ακόμη και για την ανεργία. Συγχρόνως, ένα αντίστοιχο ποσοστό του εμπορικού κόσμου φερόταν να αφορά Εβραίους. Η εβραϊκή κοινότητα έγινε το «εξιλαστήριο θύμα» για τα οξύτατα οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα, με επιδίωξη τον εξανδραποδισμό ή την ποδηγέτησή της. Ο πληθυσμός της μειώθηκε τότε, μέσα σε λίγους μήνες, κατά 2.300 άτομα.
Ότι όμως δεν ήταν πάντα έτσι, ότι ο απλός λαός, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, είχε βρει τρόπους να συμβιώνει αρμονικά στις αγωνίες του και στους αγώνες του για την πρόοδο, όσους μάλιστα διαφορετικού είδους διωγμούς και περιορισμούς και αν είχαν επιβληθεί στους Εβραίους της Κέρκυρας από τις διαδοχικές δυτικές και άλλες εξουσίες στη διάρκεια της παρουσίας τους σχεδόν επί εννιά αιώνες στο νησί, στη διάρκεια των οποίων ένα πολύ μικρό εύπορο μέρος τους κατείχε και ηγετικές θέσεις, υπάρχουν πολλές αποδείξεις.
Προκύπτουν αυτά εμμέσως έστω, όπως και η μακρά καταπίεση της εβραϊκής Κοινότητας μα προπάντων της φτωχολογιάς της, που έμενε βέβαια στην παραδοσιακή συνοικία σε ασφυκτικές και τραγικές συνθήκες ενώ οι εύποροι ομόθρησκοί της απολάμβαναν επιβλητικές οικίες μακριά της, από μελέτες, ημερολόγια, συνεντεύξεις, επιστολές, εκθέσεις, δημοσιεύματα, βιβλία και εργασίες. Όπως αυτές της Εύης Καραμούτσου για την «Εβραϊκή Κοινότητα μετά τη Βενετοκρατία», της Νάτα Γκατένιο Όσμο «Από την Κέρκυρα στο Μπιρκενάου και στην Ιερουσαλήμ», του Γιώργου Ζαβιτσιάνου «Ο καταδιωγμός των Εβραίων», του Ιάκωβου Πολυλά, του Γεωργίου Θεοτόκη και του Εβραίου ιατρού Βίκτωρα Δε Σέμου σε φύλλα της εφημερίδας «Ακρόπολις» το 1891, του θείου της οκτάχρονης άτυχης Εβραιοπούλας Χαΐμ Σάρδα, του Κερκυραίου εμπόρου Χαγίμ Μιζαρχή, της ιστορικού Οντέτ Βαρών-Βασάρ «Η γενοκτονία των Ελλήνων Εβραίων», του ιστορικού ερευνητή Σπύρου Γαούτση, του πολεοδόμου Λεωνίδα Στανέλλου «Η εβραϊκή συνοικία της Κέρκυρας», του μελετητή Γιώργου Χανιώτη «Η εβραϊκή κοινότητα της Κέρκυρας (1860-1939)», του Επτανήσιου ακαδημαϊκού Γρηγόρη Κασιμάτη, «Οι Εβραίοι της Επτανήσου και η Ένωσις», της ερευνήτριας Δάφνης Λάππα «Εβραϊκές μνήμες στην Κέρκυρα» ή τον συλλογικό τόμο «Ισραηλίτες της Κέρκυρας / Χρονικό επτά αιώνων» του 1978. Ακόμα και από το βιβλίο του Γεωργίου Ράλλη με τον παραπλανητικό τίτλο «Γ. Θεοτόκης ο πολιτικός του μέτρου» και την αρνητική για τους Εβραίους τυπωμένη στη Βενετία το 1672 πρώτη «Ιστορία της Κέρκυρας» τη γραμμένη από τον άρχοντα Ανδρέα Μάρμορα ή και από το Αρχείο του πρωθυπουργού Θεόδωρου Δηλιγιάννη. Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν και από τη μελέτη του ιστορικού Ιωάννη Ρωμανού «Η εβραϊκή κοινότης εν Κερκύρα», Όπως, επίσης, από τη μελέτη «Ισραηλίτες της Κέρκυρας» που έγραψε το 1978 ο Κερκυραίος λόγιος Κώστας Δαφνής, ο οποίος βέβαια δύο δεκαετίες νωρίτερα είχε επιχειρήσει να «αθωώσει» την κερκυραϊκή ελίτ για τη συνενοχή της στη σύλληψη των Εβραίων το 1944.
Επίσης, ο αγωνιστής Ριζοσπάστης, ιστορικός ερευνητής και συντάκτης του «Ύμνου των Επτανησίων Ριζοσπαστών» τα χρόνια της αγγλικής «προστασίας» Γεράσιμος Μαυρογιάννης το 1891 είχε υψώσει τη φωνή του ψέγοντας τις σκοταδιστικές θέσεις του Πολυλά και τον ρόλο του στην καλλιέργεια «αντικοινωνικών» μα τελικά και αντιχριστιανικών στην ουσία τους «προλήψεων του πλήθους».
Οι ενωτικοί πανηγυρισμοί του 1863
Μόλις 28 χρόνια πριν το 1891, το 1863, με την προαναγγελία της ένωσης της Επτανήσου με την Ελλάδα, αυτό που είχε ξεσπάσει στην Κέρκυρα ήταν πρωτόφαντα τόσο έντονοι ενωτικοί πανηγυρισμοί του κερκυραϊκού πληθυσμού ανεξαρτήτως θρησκεύματος. Με εκδηλώσεις που αντικατοπτρίζουν μία μάλλον άγνωστη σελίδα της κερκυραϊκής Ιστορίας. Εκτεταμένες σχετικές αναφορές, αναδημοσιευμένες το 1913 σε φύλλο της αθηναϊκής εφημερίδας «Ισραηλιτική Επιθεώρησις», είχαν συμπεριλάβει σε τεύχη τους τα κερκυραϊκά «Ισραηλιτικά Χρονικά» της 12ης Ιουνίου 1863, όταν η Βρετανία είχε συναινέσει στην ένωση. Το δημοσίευμα του 1913 με τα παλαιότερα κερκυραϊκά δημοσιεύματα κάλυπτε οκτώ σελίδες με το κείμενο να παρουσιάζεται και στην ιταλική γλώσσα και έφερε τον τίτλο «Μία ιστορική σελίς των Ιονίων Ισραηλιτών».
Οι Εβραίοι της Κέρκυρας, έχοντας υποστεί και από τους Βρετανούς αποκλεισμούς και διωγμούς, συμπαρατάσσονταν με τους Κερκυραίους, διαδηλώνοντας την αγαλλίασή τους για την ένωση και προσδοκώντας βέβαια ισοτιμία. Οι επικεφαλής της Κοινότητάς τους, που απηχούσαν μιαν ισχυρή επιχειρηματική μερίδα της επτανησιακής αστικής τάξης, είχαν ασπαστεί πλήρως τα συνθήματα εκείνης. Όπως εξηγούσαν, μιλώντας βέβαια για τα εύπορα στρώματά της, «οι Ιόνιοι Ισραηλίται, αν και επί της Αγγλικής προστασίας κατείχον εις το εμπόριον θέσιν αξίαν λόγου και απήλαυον μεγάλης ευημερίας, ουχ’ ήττον περιεφρόνησαν τα πάντα, ενώπιον της επιτεύξεως των δικαιωμάτων του πολίτου, και ενθουσιωδέστερον πάντων εχαιρέτησαν την ημέραν» της έγκρισης της μελλοντικής ένωσης από το βρετανικό Κοινοβούλιο.
Η εβραϊκή φτωχολογιά διαδήλωνε βέβαια, όπως ευρύτερα τα φτωχά λαϊκά στρώματα της Κέρκυρας, αγροτικά και άλλα, με τις δικές της αντίστοιχες προσδοκίες εκείνων.
Αξίζει να παραθέσουμε ορισμένα χαρακτηριστικά αποσπάσματα του κειμένου εκείνου, που υποδηλώνουν μιαν εντυπωσιακή κοινή πλεύση αμφότερων των πλευρών 28 χρόνια πριν ξεσπάσουν οι μελανές για την κερκυραϊκή Ιστορία βιαιότητες του 1891:
Λαμπρά και μειδιώσα ανέτειλεν εις την πόλιν μας η ημέρα αύτη ην η Κέρκυρα άπασα εχαιρέτισεν ως ημέραν εθνικής χαράς και αγαλλιάσεως. Βαθεία συγκίνησις, αυθόρμητοι και ειλικρινείς θρησκευτικαί πράξεις απάντων των πολιτών, επιδείξεις συμπαθείας (…) Κατά την ημέραν ταύτην αι αντιζηλίαι ως εκ μαγείας υπεχώρησαν εις την εντελεστάτην ομόνοιαν και την άκραν θρησκευτικήν ανοχήν. Οι πάντες ανεγνώρισαν και εφήρμοσαν την αρχήν ότι εις την Ένωσιν απάντων των πολιτών έγκειται αληθώς η ευδαιμονία και η ισχύς των λαών (…) Ο Αρχιερεύς Κερκύρας διατάξας ίνα τελεσθή δοξολογία απετάθη εις το Εθνικόν αίσθημα απάντων των πολιτών, όπως εις την τελετήν αποδοθή η ανταξία σημασία και επισημότης. Οι Κερκυραίοι Ισραηλίται, απαρτίζοντες μέρος ουκ ευκαταφρόνητον της πόλεως, ησθάνθησαν το καθήκον να συμμεθέξωσι και νυν των γενικών εκδηλώσεων (…) Σπεύσαντες λοιπόν παρεδέχθησαν τ’ αναγκαία μέτρα, όπως και εκ μέρους αυτών κατά την ορισθείσαν ημέραν γείνη η τελετή εν τάξει και δημοτελέστατα (…).
Το μεσημέριον ήτο η ωρισμένη προς την δοξολογίαν ώρα· ακριβώς δε κατά την ώραν εκείνην εν τη πρωτευούση Συναγωγή, ήτις ήτο πάμφωτος και εορταστική, μετά παραπετασμάτων εστολισμένη φερόντων τα εθνικά χρώματα επί της Ιεράς Λάρνακος και του άμβωνος, επί παρουσία πλείστων χριστιανών, ήρχισεν η θρησκευτική τελετή. Χορός επίτηδες μορφωθείς έψαλλεν ύμνους τινάς και το τελευταίον Αλληλούια. Ταύτα δε διεδέχθη δέησις συντεθείσα προς την περίστασιν εν Εβραϊκοίς στίχοις υπό του Κυρίου Μ. Βεντούρα, ήτις τόσο κατανυκτικώς εψάλη ώστε απέσπασεν τα δάκρυα των παρεστώτων (…) Η τελετή ετελείωσε δι’ ωδής χαρμοσύνως ψαλείσης κατά τον σκοπόν του ελληνικού εθνικού ύμνου, όστις εκορύφωσε τον ενθουσιασμόν ου μόνον των εν τω Ναώ, αλλά και του εκτός συρρεύσαντος απειραρίθμου πλήθους.
Μετά ταύτα νέα σκηνή ανεφάνη εις τας αγυιάς της πόλεως. Οι προύχοντες της Κοινότητος επί κεφαλής πλήθους Ισραηλιτών πάσης ηλικίας και τάξεως επορεύθησαν ίνα συνενωθώσι μετά της συνοδίας του Μητροπολίτου Αθανασίου, και διελθόντες την Βασιλικήν οδόν, την Πίνιαν και την συνοικίαν της Φιλαρμονικής Εταιρίας αφίχθησαν εις την θύραν του Μητροπολιτικού Ναού (…) Το σώμα λοιπόν των Εβραίων αναμεμιγμένων πάντοτε μετά του λαού κατέβη την κλίμακαν της Εκκλησίας και εκ των παραθαλασσίων τειχών μετέβη εις το Αρχιεπισκοπείον ένθα επαρουσιάσθη προς τον άξιον Ιεράρχην, όστις ηυδόκησε να δεχθή δια της συνήθους ευμενείας του τας προσρήσεις και τους σεβασμούς της Ισραηλιτικής Κοινότητος.
Ο υπέρ των Ισραηλιτών ενθουσιασμός του λαού εξεδηλώθη αφ’ ότου ευρίσκοντο εν τη Βασιλική οδώ· διότι, όθεν δήποτε διέβαινον, έπιπτεν επ’ αυτών εκ των χριστιανικών οικιών βροχή ανθέων, δαφνών και ζαχαρωτών. Ωραίον δ’ ήτο έτι αι Κυρίαι δια της ιδιαζούσης εις την ελληνίδα γυναίκα χάριτος ανέλιττον τα λευκά των χειρόμακτρα αντιφωνούσαι μετά των Ισραηλιτών το Ζήτω ο Γεώργιος ο Α’, Ζήτω η Ένωσις.
Είτα ο Αρχιερεύς εκινήθη εκ του αρχιεπισκοπείου και παρακολουθούμενος υπό των Βουλευτών Κερκυραίων και Παξίων, υπό τινων μελών του Επαρχιακού Συμβουλίου, υπό της Ισραηλιτικής συνοδίας και σύμπαντος του πλήθους μετέβη εις την Εταιρείαν «η Αναγέννησις» (…) Τότε ο Πρόεδρος της Εταιρίας Δρ. Σ. Γουργουράκης (…) επρότεινε ζητωκραυγήν υπέρ της εν Κερκύρα Ισραηλιτικής Κοινότητος. Ο Κ. Ραφαήλ Δ. Ιεζουάς επρότεινε ζητωκραυγήν υπέρ του Προέδρου και άπαντος του Συλλόγου «Αναγέννησις», ο Δρ. Αβραάμ Δ. Σέμος υπέρ του Μητροπολίτου ως πιστού διερμηνέως των ευαγγελικών παραγγελμάτων (…) Ο Κ. Ναχαμούλης προχωρήσας, λίαν συγκεκινημένος επήνεγκε τα επόμενα.
«Η ευμένεια μεθ’ ης όχι μόνον η Έντιμος αύτη εταιρία, αλλά και άπας ο λαός εδέχθη ημάς ενέπλησε την καρδίαν ημών αφάτου χαράς και ευγνωμοσύνης. Εγώ λοιπόν, καθό εις των αρχηγών της Ισραηλ. Κοινότητος, αισθάνομαι το καθήκον να ορκισθώ ως και ορκίζομαι εν ονόματι αυτή ότι παντί σθένει θέλομεν συμπράξει και συντελέσει εις την ευημερίαν και δόξαν του Έθνους» (…) Τας λέξεις ταύτας συνώδευσαν νέες εκδηλώσεις στοργής και συμπαθείας, συνεπεία των οποίων, επί προτάσει του Προέδρου της εταιρίας, ανεκηρύχθησαν επίτιμοι συνέταιροι οι Κ.Κ. Δρ. Α. Λ. Δε Σέμος, Ηλ. Μόρδος, Α. Βαρούχ και Ι. Ναχαμούλης (…).
Πλείστου λόγου άξιαι είναι αι επιδείξεις τας οποίας έλαβεν επανακάμπτον το σώμα των Ισραηλιτών· έφθασαν δε εις βαθμόν τοιούτον ώστε αδελφικοί ασπασμοί επανειλημμένως αντηλλάχθησαν μεταξύ Χριστιανών και Εβραίων.
Αι Συναγωγαί ήσαν λαμπρώς φωταγωγημέναι (…) Τελευταίον ως δείγμα ευγνωμοσύνης προς τον Χριστιανικόν λαόν, όστις τοσούτω ευμενώς προσηνέχθη προς τους Ισραηλίτας, οι αρχηγοί της Κοινότητος διέταξαν ίνα το εσπέρας η πρωτεύουσα Συναγωγή πλουσίως φωτισθή και ιερουργηθή η Εσπερινή δέησις ως κατά τας επισήμους ημέρας μετά προσθήκης χαρμοσύνων υμνολογημάτων. Τούτο εγένετο, παρευρεθέντων μεν πολλών Χριστιανών, επαναληφθείσης δε της ωδής κατά τον σκοπόν του εθνικού ύμνου οία κατά την πρωίαν εψάλη. Ενώ δε οι τελευταίοι φθόγγοι της ωδής ταύτης αντήχουν εισέτι εις τους θόλους του Ναού, ακούοντο μακρόθεν οι πιάνες της μουσικής της εταιρίας «Αδελφότης», ήτις διερχομένη την συνοικίαν των Ισραηλιτών, και αφιχθείσα πλησίον της Συναγωγής, επαιάνισε τον Ελληνικόν, τον Δανικόν, και τον Αγγλικόν ύμνον· είτα δε συνοδευομένη υπό των ζητωκραυγών του πλήθους, ανεχώρησεν εν πλήρει τάξει υπό το φέγγος των βεγγαλικών φώτων και δεχομένη καθ’ οδόν άνθη και ζαχαρωτά, άτινα αι Ισραηλίτιδες Κυρίαι έρριπτον εκ των παραθύρων. Η Συναγωγή δεν εκλείσθη προ του μεσονυκτίου, διότι μέχρι της ώρας εκείνης συρροή λαού πάσης τάξεως, κύριοι, κυρίαι και χωρικοί δεν έπαυον επισκεπτόμενοι τον Ναόν εκφράζοντες την ευαρέσκειάν των.
Εκείνη την κοινή πλεύση εξέφραζε λοιπόν ο αξιωματικός του ελληνικού Στρατού Ιωσήφ Βαρούχ.
Όπως άλλωστε και ο Ιωσήφ Βεντούρα.
Καταδικοί μας άνθρωποι ήταν όλοι οι εκτελεσμένοι από τους Ναζί το 1944 στο Άουσβιτς και αλλού Εβραίοι της Κέρκυρας. Τμήμα του λαού μας, που έπεσε βέβαια θύμα του πιο βάρβαρου καπιταλισμού που γνώρισε η ανθρωπότητα στο πρόσωπο του ναζισμού. Στο μνημείο που ανεγείραμε στην περιοχή του Νέου Φρουρίου της πόλης τιμούμε μάλιστα, στην πραγματικότητα, περισσότερους από τους μάλλον 1.675 από τους 1.795 καταγεγραμμένους που οδηγήθηκαν τον Ιούνιο του 1944 από την Κέρκυρα στο Άουσβιτς και άφησαν εκεί την τελευταία τους πνοή.
Ο πιασμένος από τους Ναζί στα Ιωάννινα Ιωσήφ Βαρούχ είναι ένας, μόνο, από τους επιπλέον εκείνων.
Στην πολύτομη έκδοση «Έπεσαν για τη ζωή» του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας για τους Έλληνες που «έπεσαν» την περίοδο του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου από τη φασιστική-ναζιστική βία υπάρχουν και άλλα ονόματα Κερκυραίων που δολοφονήθηκαν σε ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης τα χρόνια 1944 και 1945 και έφεραν τόσο εβραϊκά όσο και με χριστιανικά ονόματα. Κάποιοι από αυτούς αναφέρονται μάλλον με χριστιανικά ονόματα, ελλείψει των εβραϊκών, με τα στοιχεία; που έφεραν σε προστατευτικές ταυτότητες που τους είχε δώσει το ΕΑΜ.
Ένας Κερκυραίος ιερέας, υποστηρικτής της κοινής πλεύσης των ανθρώπων για τα δικαιώματά τους, που αρνήθηκε να προδώσει, αναφέρεται στην ίδια αυτή έκδοση του κόμματος των Ελλήνων κομμουνιστών με στοιχεία που τον καθιστούν, ενδεχομένως, τον στερνό Κερκυραίο εκτελεσμένο σε ναζιστικό στρατόπεδο συγκέντρωσης εκτός Ελλάδος.
Πρόκειται για τον ιερέα Αλέξανδρο Περδικομάτη. Συνελήφθη από τους Ναζί τις 17 Μαρτίου 1944 στο χωριό Κανακάδες. όπου ιερουργούσε. Αρνήθηκε να καταδώσει αγωνιστή του ΕΑΜ που είχε πυροβολήσει σε δίοδο γερμανικής περιπόλου.
Κατέληξε τον Αύγουστο του 1944 σε ναζιστικό στρατόπεδο στο Στάιν της Αυστρίας. Στα 38 του χρόνια, τις 6 Απριλίου 1945, τον δολοφόνησε εκεί δύναμη των Ες Ες, όπως και εκατοντάδες άλλους κρατούμενους. «Ο παππούς μου βοηθούσε τον κόσμο, τον εμψύχωνε να αντισταθεί, να αντέξει. Τον συνέλαβαν και τον σκότωσαν επειδή δεν κατέδωσε», αναφέρει ο εγγονός του Αλέξανδρος Περδικομάτης.
Στοιχεία για τους δολοφονημένους στα ναζιστικά στρατόπεδα Κερκυραίους εβραϊκού και χριστιανικού ή άλλου θρησκεύματος συγκέντρωναν άλλωστε και ένας διασωθείς έγκλειστος τότε στο Νταχάου αντιστασιακός.
Ο πρόεδρος επί πολλά χρόνια, μετά τη Χούντα των συνταγματαρχών, πρόεδρος του κερκυραϊκού παραρτήματος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης, Γιώργος Λεβέντης.
Όπως και ο κορυφαίος ίσως Κερκυραίος αντιστασιακός μαχητής, ως αντιπρόεδρος που ήταν, επί πολλά χρόνια, στη Διεθνή Ομοσπονδία Αντιστασιακών. Ο Αριστερός βουλευτής Κέρκυρας Γεράσιμος Πρίφτης,
Σήμερα, Ημέρα Μνήμης των Θυμάτων του Ολοκαυτώματος, αναλογιζόμενοι τα εκατομμύρια των νεκρών Εβραίων μα και τις απαράγραπτες ευθύνες για όσα έγιναν τον Ιούνιο του 1944 στον τόπο μας με συνενοχή Κερκυραίων, μπορούμε να υπερηφανευόμαστε κιόλας, παρηγορητικά κατά κάποιον τρόπο, που η Κέρκυρα ανέδειξε τέτοιους ήρωες αθάνατους γιους όπως ο Ιωσήφ Βαρούχ.
ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΟΡΦΙΑΤΗΣ
