Για πρώτη φορά με μια ολοκληρωμένη και  καλά τεκμηριωμένη μελέτη έρχεται στο φως, θα μπορούσε να πει κανείς, ο πόλεμος εναντίον της ελληνικής γλώσσας που διεξήγαγαν με κάθε λογής μηχανορραφίες οι Άγγλοι και η αγγλοϊόνια συμμαχία διοίκησης της Κέρκυρας και των άλλων Ιόνιων νησιών τα χρόνια της αγγλικής «Προστασίας». Αυτόν τον πόλεμο και τα κοινωνικά αίτιά του αποκαλύπτει το βιβλίο «Η ελληνική γλώσσα στο Ιόνιον Κράτος».

Το νέο βιβλίο κυκλοφορεί από την Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας και αποτελεί επαυξημένη και από πολλές απόψεις εμπλουτισμένη έκδοση μελέτης που ο αείμνηστος Γεράσιμος Χυτήρης (1913-1997) είχε παρουσιάσει σε πρώτη και συνοπτικότερη μορφή σε συνέχειες, πριν από τέσσερις περίπου δεκαετίες, σε περισσότερα από 30 φύλλα της εβδομαδιαίας εφημερίδας «Κερκυραϊκά Νέα», με τον τίτλο «Η μάχη της γλώσσας στην Ιόνιο Βουλή». Η εκ μέρους του επανεξέταση και διεύρυνση εκείνης της μελέτης με επιπρόσθετα υλικά οδήγησαν σε μια νέα θεώρηση του ίδιου θέματος, που βλέπει τώρα το φως και καθίσταται σαφής, ως προς την ευρύτερη οπτική της, με τον τίτλο «Η ελληνική γλώσσα στο Ιόνιον Κράτος».  

Την έκδοση έχει επιμεληθεί και παρουσιάζει με εκτεταμένη Εισαγωγή, με ενάργεια, ο Θεοδόσης Πυλαρινός, ομότιμος καθηγητής Νεοελληνικής Λογοτεχνίας του Τμήματος Ιστορίας του Ιονίου Πανεπιστημίου. Πρόκειται για τον σημαντικότερο μελετητή και ανατόμο των έργων του πολυγραφότατου Κερκυραίου ιστοριογράφου και λογοτέχνη. 

Ο πολιτικός και λογοτέχνης γιος του Κερκυραίου λογίου, Τηλέμαχος Χυτήρης, συνεργάστηκε με τον Θ. Πυλαρινό, καθώς και με την Αναγνωστική Εταιρία Κέρκυρας, προκειμένου να έλθει στο φως ολόκληρη η μελέτη του πατέρα του, ως φόρος τιμής στους αγώνες δεκαετιών που χρειάστηκε να δοθούν στα Επτάνησα για την επικράτηση της ελληνικής γλώσσας στον επίσημο δημόσιο βίο, την περίοδο της αγγλοκρατίας, παρόλο που το βρετανικής έμπνευσης αυταρχικό Σύνταγμα του θεωρητικά ημιαυτόνομου «Ιονίου Κράτους», που θεσπίστηκε το 1817, όριζε ως επίσημη γλώσσα την ελληνική.  

Ο Γεράσιμος Χυτήρης είχε ασχοληθεί συστηματικά με την ελληνική γλώσσα, όπως αυτή μιλιόταν και γραφόταν στο νησί. Καρπός αυτού του ενδιαφέροντός του ήταν και το περίφημο «Κερκυραϊκό γλωσσάρι» του, που κυκλοφόρησε σε πρώτη και δεύτερη συμπληρωματική έκδοση το 1992 στη σειρά «Δημοσιευμάτων» της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών, με την οποία είχε μακρά συνεργασία. Η μελέτη του για τις περιπέτειες της ελληνικής γλώσσας στα χρόνια της αγγλικής κυριαρχίας, όπως κυκλοφορεί πια στην ολοκληρωμένη μορφή της, αποτελεί πραγματικό κόλαφο για τη συνεχιζόμενη έως τις μέρες συστηματική προσπάθεια ισχυρών κύκλων να εξαγνίσουν την αποικιοκρατική πολιτική της Βρετανίας στα Επτάνησα την επίμαχη περίοδο, αναδεικνύοντας μόνο τις όποιες θετικές πλευρές της. Σύμφωνα με τον Χυτήρη, με κάθε λογής δολοπλοκίες οι Άγγλοι υπονόμευαν συστηματικά τη χρήση της ελληνικής γλώσσας.   

Είναι πολύ χαρακτηριστικό ένα στοιχείο που εισφέρει για το τι είχε συμβεί τον Μάιο του 1850, δηλαδή 33 ολόκληρα χρόνια μετά την ανακοίνωση από τον Άγγλο αρμοστή Μέτλαντ ενός Συντάγματος που όριζε επίσημη γλώσσα στα Ιόνια νησιά την ελληνική και μόλις 14 χρόνια πριν από την ένωση με την Ελλάδα. Τον προηγούμενο μήνα η Ιόνιος Βουλή είχε ψηφίσει νομοσχέδιο για την άμεση καθιέρωση της χρήσης της ελληνικής γλώσσας σε τμήματα του επίσημου κρατικού τομέα. Ανοίγοντας τις εργασίες συνεδρίασης της νεοεκλεγμένης τότε Βουλής, στις 9.5.1850, ο πρόεδρός της ανήγγειλε: 

«Με βαθυτάτην λύπην, Κύριοι, αναγγέλλω εις Υμάς ότι δυστυχώς ανοίγομεν τας συνεδριάσεις μας εις το νέον Βουλευτήριον με κακόν οιωνόν: Η γλώσσα μας, η τιμή μας, ο σύνδεσμος όλης της ελληνικής φυλής, εν εκ των δύο μεγάλων στοιχείων, τα οποία διετήρησαν τον εθνισμόν μας εν τω μέσω των βαρβάρων, των κατακτητών, των πολιτικών διαιρέσεων των αιώνων, δια δύο έτη, και Κύριος οίδε δια πόσον ακόμη, διώκεται από την Δημοσίαν Υπηρεσίαν, από τα αρχεία του Κράτους, έχουσα μόνον καταφύγιον τον ιδιωτικόν βίον, την Βουλήν και αυτήν την αγίαν μας Εκκλησίαν, ίνα αφήση τον τόπον μας εις ξένας γλώσσας. Ο ενετικός δεσποτισμός, μολονότι εξέλιπεν από προσώπου της γης, άφησεν εις ημάς πικράν κληρονομίαν τα σημεία των αλύσεων, δια των οποίων μας είχε δεδομένους και, δια μεγάλην καταισχύνην και ατυχίαν μας, δεν δυνάμεθα να τα εξαλείψωμεν. Το νομοσχέδιον της γλώσσης, το οποίο επέμψαμεν εις την Γερουσίαν, ιδού κύριοι, αποδοκιμασμένο υπ' αυτής, και, δια μεγαλυτέραν περιφρόνησιν, αποδοκιμασμένον ιταλιστί!». 

Η πλήρως ελεγχόμενη από τον Άγγλο αρμοστή Ιόνιος Γερουσία, που είχε δικαίωμα έγκρισης ή απόρριψης των αποφάσεων της Βουλής, με επιστολή της όχι μόνον είχε απορρίψει το νομοσχέδιο, επιβάλλοντας για πολλοστή φορά παράταση κάποιων ετών για την εφαρμογή του, αλλά και είχε συντάξει στην ιταλική γλώσσα την επιστολή της!

Το έργο του Γεράσιμου Χυτήρη

Υπήρξαν, ως γνωστόν, αρκετοί ιστοριογράφοι και ιστοριοδίφες που ασχολήθηκαν με την Κέρκυρα του 19ου αιώνα. Ωστόσο, μόνον ένας από αυτούς το έπραξε με ταξική θεώρηση των πραγμάτων του τόπου, χωρίς να αποφεύγει ποτέ να διερευνά και να αναδεικνύει το ταξικό υπόβαθρο της κίνησης της κερκυραϊκής ιστορίας και κοινωνίας, την εξέλιξη της κοινωνικής και ταξικής διάρθρωσης της κερκυραϊκής κοινωνίας. 

Αυτό έκανε στα έργα του ο πολυγραφότατος Γεράσιμος Χυτήρης, με τη μελέτη του οποίου για τον ακήρυκτο πόλεμο γύρω από την ελληνική γλώσσα στα Επτάνησα τα χρόνια της αγγλικής «Προστασίας» κλείνει ο κύκλος των λιγοστών νέων βιβλίων σχετικά με την ιστορία της Κέρκυρας που έμελλε να εκδοθούν το 2023.

Με το συνολικό ιστοριογραφικό έργο του σημάδεψε ανεξίτηλα κάθε ερμηνεία της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτικής ζωής στην Κέρκυρα τον 19ο αιώνα, ιδίως μάλιστα όσα συνέβησαν την περίοδο του μισού αιώνα της αγγλικής κατοχής της. Είναι αδύνατο να κατανοήσει κανείς όσα διαδραματίστηκαν  στο νησί στη διάρκεια του προπερασμένου αιώνα, αν δεν έχει εντρυφήσει σε τέσσερις δικές του μελέτες - βιβλία και σχετικά δημοσιεύματά του. 

Οι μελέτες του που εκδόθηκαν με τους τίτλους «Εφτανησιώτικη Δημοκρατία, Το κράτος των επτά ετών με τα τρία συντάγματα» (1996), «Η Κέρκυρα στα μέσα του 19ου αιώνα» (1988), «Το κερκυραϊκό αγροτικό πρόβλημα την επομένη της Ενώσεως και οι αναφορές του Άγγλου προξένου» (1981), «Η πολιτική των Ενδόσεων, Μία φάση της ιστορίας του Ιονικού Κράτους» (1982), σε συνδυασμό με δεκάδες ανάλογου περιεχομένου δημοσιεύματά του σε εφημερίδες και περιοδικές εκδόσεις της Κέρκυρας, συγκροτούν έναν μοναδικό θησαυρό ιστορικής γνώσης για όλη εκείνη την περίοδο. Φέρνουν στην επιφάνεια και αναδεικνύουν με ταξική ευκρίνεια πολύτιμα ιστορικά στοιχεία, που έχει αφήσει στο περιθώριο η επίσημη αστική ιστοριογραφία. 

Σύμφωνα με τα στοιχεία που εισέφερε ο Χυτήρης, σημειώνει ο Πυλαρινός στην Εισαγωγή του νέου βιβλίου, οι Άγγλοι επιχείρησαν μεθοδικά, με τον δικό τους υπόγειο τρόπο, να παροπλίσουν την ελληνική γλώσσα, δημιουργώντας πλείστα όσα προσκόμματα στην καλλιέργεια και την καθιέρωση της ελληνικής ως επίσημης γλώσσας του τότε ημιαυτόνομου Ιόνιου Κράτους. 

Χρησιμοποιώντας ως δούρειο ίππο την ιταλική, μια και η διάδοση της αγγλικής εκ των πραγμάτων ήταν ανέφικτη, και αξιοποιώντας τους βενετοδίαιτους αριστοκράτες αλλά και τους μετριοπαθείς ευγενείς, προσφέροντάς τους ως δέλεαρ περίοπτες θέσεις στη διοίκηση και μεγάλες οικονομικές παροχές, κατόρθωσαν επί ολόκληρη πεντηκονταετία (1815-1864), μέχρι να ολοκληρωθεί το όνειρο της Ένωσης της Επτανήσου, να καθυστερούν με διάφορα τεχνάσματα και προφάσεις την καθιέρωση της ελληνικής. 

Πίσω από τις όποιες περιπέτειες της γλώσσας, συνεχίζει ο επιμελητής της έκδοσης, κρύβεται αναμφίβολα η αγγλική πανουργία για τον αφελληνισμό των Ιονίων, με όργανό τους την ιταλική γλώσσα, την οποία διατηρούσαν εν χρήσει παρά τη φορά των πραγμάτων και τη συνειδητοποίηση των Επτανησίων ότι οι τύχες τους ήταν συνδεδεμένες άρρηκτα με τη γλώσσα, τη θρησκεία, τον εθνισμό τους. Οι Άγγλοι, εκδημοκρατισμένοι στην πατρίδα τους, κήρυκες της ελευθερίας και της ανεξαρτησίας των λαών, με την αδιαφιλονίκητη προσωπίδα των φιλελεύθερων προστατών, έπραξαν ό,τι ακριβώς και οι Βενετοί, με τη διαφορά ότι οι ενέργειές τους, χάρη στις επιλογές των προσώπων και το δοκιμασμένο «διαίρει και βασίλευε», είχαν συχνά την επιχώριο επιδοκιμασία, την ανοχή και τη σύμπραξη μέρους της Ιόνιας Βουλής και της Γερουσίας. 

«Σε κάθε περίπτωση», τονίζει, «ο παραμερισμός της ελληνικής γλώσσας αποτελεί καθρέπτη της αγγλικής πολιτικής εν γένει στα Επτάνησα. Λειτούργησε ως πρόκριμα και προμήνυμα ευρύτερων γεωπολιτικών διαθέσεων», που έφτασαν, ως γνωστόν, μέχρι την προσπάθεια πλήρους αποικιοποίησης της Κέρκυρας, σε συνδυασμό με αποχώρηση από τα άλλα νησιά του Ιονίου, όταν τα ενωτικά ανατρεπτικά κινήματα των Ριζοσπαστών στα νησιά «πνίγηκαν στο αίμα» ως συνέχεια εξοριών και φυλακίσεων και όταν οι εγχώριες και διεθνείς εξελίξεις δεν άφηναν περιθώρια περαιτέρω αγγλικής «προστασίας» των νησιών. 

Ο Χυτήρης, παρατηρεί ο Πυλαρινός, αναδεικνύει τις αγγλικές μηχανορραφίες και κάνει σαφές στη μελέτη του ότι η ελληνική γλώσσα αντιμετωπίστηκε από τους «προστάτες» ως βασικός πολέμιος της πολιτικής τους, αφενός διότι συνένωνε τον επτανησιακό λαό και αφετέρου, συνάπτοντάς τον με την κλεινή αρχαιότητα και το θρησκευτικό Βυζάντιο, εξήπτε τον πατριωτισμό του, χαλύβδωνε την εθνική συνοχή και συνείδηση, υποδεικνύοντας αρχικά και καταδεικνύοντας συν τω χρόνω τον μοναδικό δρόμο της αποκατάστασης, τον δρόμο της ένωσης με την Ελλάδα. 

Όντως, με πληθώρα στοιχείων που άντλησε από δυσεύρετες πηγές του Αρχείου της Κέρκυρας, του επτανησιακού Τύπου και άλλες, ο Χυτήρης έφερε στην επιφάνεια με απτά παραδείγματα τη στάση των διαφόρων Άγγλων αρμοστών, έπειτα αυτή της επιχώριας αριστοκρατίας, των βουλευτών και γερουσιαστών στους κόλπους των οποίων αναπτύχθηκαν πολέμιοι και υπερασπιστές της ελληνικής γλώσσας, καθώς και την επιμονή και τους αγώνες του λαϊκού στοιχείου, που αποτέλεσε «τον υπ' αριθμό ένα κίνδυνο» για τους «προστάτες». Έτσι, αναδεικνύει ποιοι και υπό ποιες συνθήκες Επτανήσιοι βουλευτές πολέμησαν με προσωπικούς κινδύνους υπέρ της καθιέρωσης της μητρικής γλώσσας, ποιοι επωφελήθηκαν και πώς, συμπράττοντας με τους Άγγλους και εξασφαλίζοντας αξιώματα και οικονομικά οφέλη, πώς σταδιακά και οι πλέον επιφυλακτικοί άλλαζαν στάση, ποια ήταν η τακτική και η προσφορά της Εκκλησίας στις νομοθετικές υπέρ της ελληνικής αλλαγές και ποια τεχνάσματα της αγγλικής διοίκησης καθυστερούσαν σκόπιμα και συστηματικά την αποκατάσταση και τη διάδοση της ελληνικής, με την εκμετάλλευση των αντιθέσεων και την έξαψη των φιλοδοξιών, με δούρειο ίππο την ιταλική γλώσσα και τη σκόπιμη, άκρως διχαστική, διατήρησή της. 

Ήταν άλλωστε «αποπαίδι» των Άγγλων η Ιόνιος Ακαδημία, που δημιουργήθηκε με πρωτοβουλία του λόρδου Γκίλφορντ και της οποίας τα 200 χρόνια από τότε που ιδρύθηκε θα εορταστούν το 2024. 

Στη μελέτη του για τις περιπέτειες της γλώσσας τα χρόνια των Άγγλων, ο Κερκυραίος λόγιος αξιοποιεί τις ευρύτερες ιστορικές πρωτίστως γνώσεις του για την περίοδο της αγγλοκρατίας, αλλά και τις αντίστοιχες εκπαιδευτικές και λαογραφικές μελέτες του, όπως εκείνες που εκδόθηκαν σε τρεις φάσεις με τίτλο «Τα λαογραφικά της Κέρκυρας» (1988, 1991 και 2008). 

Ο γλωσσικός πλούτος και οι τόνοι της μελέτης του «Η ελληνική γλώσσα στο Ιόνιον Κράτος» πιστοποιούν και πάλι το αναγνωρισμένο λογοτεχνικό και δημοσιογραφικό ταλέντο του, χάρη στο οποίο απέδωσε ποικίλα λογοτεχνικά και άλλα έργα, όπως είναι οι ποιητικές δημιουργίες του «Επιούσιος» (1973) και «Αγόνατοι καιροί» (1990), οι νουβέλες και τα άλλα διηγήματα και μυθιστορήματά του «Το Μέγα δρυ» (1962), «Η γυναίκα με την καλύπτρα» (1995), «Η πρώτη άνοιξη» (1960), «Καληνύχτα κύριε διευθυντά» (1990), η μυθιστορηματική βιογραφία «Ιωαννίκιος Καρτάνος, Αναδρομή στις νεοελληνικές ρίζες» (2008), οι μελέτες του «Η όπερα στο Θέατρο του Σαντζιάκομο στην Κέρκυρα» (1994), «Κωνσταντίνος Θεοτόκης» (1953) και «Λορέντζος Μαβίλης ο ερασιθάνατος» (1992). 

Αναμφισβήτητα, στάθηκε επί δεκαετίες στην πρωτοπορία της πνευματικής ζωής της Κέρκυρας 

Ακόμη μεγαλύτερης αναγνωστικής αξίας, ίσως, καθώς αναδεικνύει πολύμορφα το ότι το έργο του αποτελεί ένα θησαυρό ευρύτερης «κερκυρογνωσίας», όπως έχει χαρακτηρίσει τον ίδιο τον Χυτήρη ο Πυλαρινός, αποτελεί η έκδοση 686 σελίδων «Σημειώσεις ενός Κερκυραίου» (2010). 

Σε αυτήν παρουσιάζεται επιλογή κειμένων του δημοσιευμένων στον κερκυραϊκό Τύπο, όπου θήτευσε επί μακρόν.

Στην έκδοση «Αφιέρωμα στον Γεράσιμο Θ. Χυτήρη» (2008), όπως και στην εκδήλωση προς τιμήν του που είχε οργανωθεί το 2015 στο χωριό του Κουραμάδες και συμπεριλάμβανε την τοποθέτηση τιμητικής επιγραφής στο σπίτι του, αναδείχθηκαν με σχετική πληρότητα ο πλούτος και η αξία του ογκώδους πνευματικού έργου ενός ανθρώπου χαμηλών προσωπικών τόνων. Χωρίς πανεπιστημιακές περγαμηνές,  ο Γεράσιμος Χυτήρης εισέφερε έργο πολλαπλάσιας αξίας από κάθε αναμενόμενη. Πορεύτηκε στη ζωή του με αξιοσημείωτη ταξική αντίληψη, διαρκή έγνοια για τους αδικημένους του τόπου του και άσβεστο πόθο μια δίκαιη και φωτεινή κοινωνία. Όπως αποδεικνύει η νέα έκδοση, που συμπίπτει με τη συμπλήρωση 110 ετών από τη γέννησή του, αυτό το έργο δεν το γνωρίζουμε ακόμη στο σύνολό του. 

ΜΕΜΑΣ ΧΡΗΣΤΟΥ