Ζήτω η Ελληνική Επανάσταση! Ζήτω, φίλες και φίλοι, το ’21! Ζήτω κι ο «παππούς» μας Ρήγας Φεραίος ο Βελεστινλής που αναζωπύρωσε την εθνική συνείδηση των προγόνων μας στα Επτάνησα, δύο και πλέον δεκαετίες νωρίτερα, όσο κανείς!
Καλή χρονιά, καλόν εορτασμό των 200 χρόνων της Ελληνικής Επανάστασης που ξεσήκωσε κύμα διεθνούς αλληλεγγύης και κλόνισε με το σθένος και την ακτινοβολία της τα ιερά και τα όσια της ευρωπαϊκής Ιερής Συμμαχίας!
«Είμεθα όλοι γεννήματα του Ρήγα». Τα λόγια αυτά του Ζακύνθιου ηρωικού δικαστή Γεώργιου Τερτσέτη ας θυμόμαστε όλοι στην Κέρκυρα και τ’ άλλα νησιά της Επτανήσου, αν συμφωνείτε, καθώς μέλλει να γίνουν πανηγυρικοί εορτασμοί του ιωβηλαίου των δύο αιώνων της Επανάστασης, αν το επιτρέψουν φυσικά οι υγειονομικές συνθήκες.
Σύμφωνοι! Έχουμε σ’ όλα τα Επτάνησα προσωπικότητες που λάμπρυναν την Επανάσταση και τη Νίκη, με πρώτον ίσως, μαζί μ’ όσους πολλούς Επτανήσιους δώσανε και το αίμα τους και τη ζωή τους στα πεδία των μαχών ακόμη και στην Ακρόπολη της Αθήνας, τον Ιωάννη Καποδίστρια. Έχουμε να λέμε πόσα και πόσα για τον Διονύσιο Σολωμό, τον Ανδρέα Κάλβο, την ένοπλη προετοιμασία δέκα ολόκληρων στρατηγών της Επανάστασης στα νησιά μας τα προεπαναστατικά χρόνια -κι όχι μόνο του θρυλικού «Γέρου του Μοριά». Ή για το κερκυραϊκό χωριό Καμάρα, που παρασκεύαζε μπαρούτι για τους ξεσηκωμένους Έλληνες κι έβρισκε τρόπο, κάτω από τις βρετανικές μπότες, να τους το στέλνει με μύριους κινδύνους. Για ήρωες όπως ο Κερκυραίος Ιωάννης Βαπτιστής Θεοτόκης και ο Παξινός πυρπολητής Γεώργιος Ανεμογιάννης. Πολλά, πάρα πολλά για τη δική μας συνεισφορά!
Μα ο Γεώργιος Τερτσέτης έχει δίκιο. Κυριολεκτικά πριν απ’ όλους στον Θεσσαλό επαναστάτη Ρήγα οφείλουμε ειδικά εδώ στην Κέρκυρα και στα Επτάνησα, θα λέγαμε, τον εθνικό σηκωμό των νησιών μας, βοηθούντων σ’ αυτό των Γάλλων Δημοκρατικών κι ενός πρώτου τυπογραφείου τους στην Κέρκυρα τα τέλη του 18ου αιώνα. Περισσότερο μάλιστα απ’ όλους εκείνους τους Έλληνες προγόνους μας οι δικοί μας παραήταν παιδιά του Ρήγα!
Αυτός, αν και δολοφονημένος πια, συνεπήρε τότε με τον «Θούριό» του και τα εθνεγερτικά κηρύγματά του τον λαό στην Κέρκυρα και στ’ άλλα νησιά του Ιονίου μας. Το 1798. Τη χρονιά κιόλας του ηρωικού θανάτου του. Πριν τυπωθούν κιόλας τα επαναστατικά του άσματα στην Κέρκυρα για πρώτη φορά στον ελληνικό χώρο, είχαν γίνει, άγνωστο πώς, γνωστά.
Πραγματικά διαποτισμένα στη ζωή τους τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αμέσως επόμενες δεκαετίες από τα επαναστατικά και δημοκρατικά κηρύγματα εκείνου είναι τα νησιά μας, φίλες και φίλοι. Όσο πουθενά αλλού ίσως τον καιρό εκείνο!
«Μπολιασμένα» στην εξέλιξή τους, επίσης, από εκείνα. Η Ιστορία το έφερε έτσι και σ’ ετούτα εδώ τα νησιά, πριν από οπουδήποτε αλλού στην Ελλάδα, βρήκανε την πιο θερμή λαϊκή ανταπόκριση τα απελευθερωτικά κι επαναστατικά κηρύγματα του Βελεστινλή και της μεγάλης Γαλλικής αστικής Επανάστασης.
Το 1798, επί Γάλλων Δημοκρατικών, ετυπώθηκε στην Κέρκυρα ο «Θούριος».
Δεν έχει παρά να βρει κανείς τη φωτοαναστατική έκδοση «Επαναστατικά τραγούδια του Ρήγα και ο Ύμνος στον Μποναπάρτε του Περραιβού – Η έκδοση της Κέρκυρας», που η Ακαδημία Αθηνών, παρακαλώ, εξέδωσε το 1998.
Μήπως η τοπική Επιτροπή για το ’21 μπορεί άραγε να κάνει κάτι σχετικό ώστε να τη διαδώσει ξανά στην Κέρκυρα;
Φερμένες στα νησιά μας από ναύτες κι έμπορους κι απ’ τον Ηπειρώτη στενό συνεργάτη και συναγωνιστή του Ρήγα στην αυστριακή πρωτεύουσα Χριστόφορο Περραιβό, διδάσκαλο στην Κέρκυρα όπου κατέφυγε τότε κι αργότερα στρατηγό της Επανάστασης, οι ιδέες και τα επαναστατικά κηρύγματα του Θεσσαλού αγωνιστή έγιναν λαϊκά τραγούδια. Ένας Ρώσος αξιωματικός με κεφαλονίτικη καταγωγή, ο Γαβριήλ Παλατίνος, είχε σώσει τον Περραιβό.
Πόσο κοντά ένιωθε την Κέρκυρα και τα Επτάνησα και για ποιους λόγους ο Ρήγας απ’ τη Βιέννη;
Ένας Ζακυνθινός λόγιος και εκδότης, ο Γεώργιος Βεντότης, ήταν συνεργάτης του στη Βιέννη, πριν οι Αυστριακοί τον παραδώσουν σε Οθωμανούς από την Τεργέστη στο Βελιγράδι. Από την Κέρκυρα το 1797 είχε φτάσει όπως υποστηρίζεται στη Βιέννη, σε συνεργάτη του Ρήγα, η πρώτη απελευθερωτική προκήρυξη των Γάλλων Δημοκρατικών με τις ιδέες «Ελευθερία – Ισότητα – Αδελφότητα». Μελετητές επισημαίνουν ότι στοιχεία εκείνης της προκήρυξης, μαζί με τα γεγονότα στα Επτάνησα, είχαν δει εξάλλου το φως της δημοσιότητας στην εφημερίδα της Αυστρίας «Η Εφημερίς», την αρχαιότερη γνωστή ελληνική εφημερίδα, τον Ιούλιο κιόλας του 1797, έναν μήνα μόνο μετά τον ερχομό των Γάλλων στην Κέρκυρα. Οι εκδότες μάλιστα εκείνης της εφημερίδας αδελφοί Μαρκίδες Πούλιου είχαν επιδιώξει στη συνέχεια, ανεπιτυχώς, να λειτουργήσουν τυπογραφείο στην Κέρκυρα.
Ειδικοί μελετητές πιστεύουν ότι ο φανατικός υποστηρικτής της Γαλλικής Επανάστασης Θεσσαλός επαναστάτης έβλεπε τα Επτάνησα, από νωρίς, ως εφαλτήριο για μια ταχεία διάδοση των εξεγερτικών ιδεών του στον ελληνικό χώρο. «Ο Ρήγας, με την επικράτηση του Βοναπάρτη στη βόρεια Ιταλία και με την προοπτική της γαλλικής παρουσίας στο Ιόνιο, ενθουσιάζεται και ετοιμάζεται να κατέβει στην Τεργέστη για να βάλει σε εφαρμογή με τη βοήθεια των Γάλλων το σχέδιο της ελληνικής εξέγερσης», αναφέρει μεταξύ άλλων ο Ζακύνθιος Δημήτρης Αρβανιτάκης στο νέο βιβλίο του «Η αγωγή του πολίτη» για τη γαλλική παρουσία στο Ιόνιο εκείνα τα χρόνια και την επίδρασή της, σε συνάφεια και με τη δράση του Ρήγα Φεραίου, στο έθνος των Ελλήνων. Ο Κερκυραίος ιστοριοδίφης Σπυρίδων Δε Βιάζης είχε από το 1909 επισημάνει μια πολύ κρίσιμη παράμετρο. Ότι τότε, με τα κηρύγματα των Γάλλων και του Ρήγα, «ήρχισαν εν Επτανήσω πολλοί να διαμορφώνωσι μιαν πολιτικήν εθνικήν συνείδησιν εις το αίσθημα μιας κοινής πατρίδος, αίσθημα, το οποίον μέχρι της στιγμής εκείνης ήτο μόνον ηθικόν και φιλολογικόν». Τότε περίπου που ο Αδαμάντιος Κοραής θα σημείωνε την ανάγκη να επιτευχθεί ελευθερία των Ιονίων «από όλους τους τυράννους, εσωτερικούς και εξωτερικούς», δηλώνοντας συμμετοχή και στην γαλλικής έμπνευσης πρώτη «Ιονική Ακαδημία».
Το όνομα του Ρήγα έφτασε να είναι τόσο γνωστό στα νησιά μας για το έργο και τις ιδέες του που συγκαταλεγόταν το 1809, επί Γάλλων Αυτοκρατορικών, στους πρωτοπόρους νεοέλληνες συγγραφείς που μνημόνευαν οργανωτές «Ολυμπιακών Βραβείων» στην Κέρκυρα.
Κάποιοι δεν παρέλειπαν, ακόμη, ν’ αναγνωρίζουν στην περίφημη «Χάρτα» και στη γλώσσα του Ρήγα, ως ένα πρόδρομο έργο, εκείνο του Κερκυραίου λόγιου Νικόλαου Σοφιανού, που διακόσια πενήντα περίπου χρόνια νωρίτερα, μεταξύ 1540-1550, είχε συγγράψει στη Ρώμη «Χάρτη» της Ελλάδας και την πρώτη «Γραμματική της κοινής των Ελλήνων γλώσσης» στη δημοτική. Αντίγραφα από τότε των οκτώ από τα δώδεκα μέρη που απάρτιζαν την πρωτοποριακή «Χάρτα» του Ρήγα περιλαμβάνονται, αν δεν το γνωρίζετε, στα κειμήλια της Αναγνωστικής Εταιρίας Κέρκυρας, παλαιότερου μάλλον πνευματικού ιδρύματος της χώρας μας.
Δονούσαν όλα τα Επτάνησα, φίλες και φίλοι, τα κηρύγματα και οι ιδέες του Ρήγα τα τέλη του 18ου αιώνα και τις αρχές του επόμενου αιώνα.
Ο ιστορικός της εποχής Παναγιώτης Χιώτης έχει διασώσει ότι οι τελετές με τα συμβολικά «Δέντρα της Ελευθερίας» που φύτεψαν οι Γάλλοι Δημοκρατικοί στα νησιά μας το 1797, μετά την κατάλυση της βενετικής κυριαρχίας, έγιναν υπό τους ήχους του «Θούριου» και της γαλλικής «Μασσαλιώτιδας» σε ελληνόγλωσση εκδοχή. Ήδη «τα Θούρια του Ρήγα», εσημείωσε, «ετραγουδούντο αναφανδόν» στα νησιά μας.
Το γεγονός ότι «ανάμεσα στα τραγούδια που ο λαός τραγουδούσε ήταν και ο “Θούριος” του Ρήγα» υποστηρίζει και η Ελένη Κούκκου στη δική της «Ιστορία των Επτανήσων».
Αυτό υποστήριξε σε μελέτες του το 1914 και το 1917 και ο ιστοριοδίφης Σπυρίδων Θεοτόκης, αδελφός του επαναστάτη σοσιαλιστή λογοτέχνη Κωνσταντίνου Θεοτόκη και μελετητής του κερκυραϊκού αρχείου του Ιωάννη Καποδίστρια. Η μελέτη του, που ακόμα επανεκδίδεται, είχε τίτλο «Οι τελευταίοι χαιρετισμοί του Ρήγα – Εξ ανεκδότων χειρογράφων του αρχείου του Ι. Α. Καποδίστρια».
Στοιχεία για τη δράση και τις ιδέες του Ρήγα είχαν εντοπιστεί στο κερκυραϊκό αρχείο του Καποδίστρια για πρώτη φορά το 1831, λίγο μετά τη δολοφονία του.
Ο Ερμάννος Λούντζης, το 1860, στη δική του εξιστόρηση της ζωής στα Επτάνησα επί Γάλλων Δημοκρατικών τα χρόνια 1797-1799 είχε σημειώσει ότι ο λαός τραγουδούσε τον «Ύμνο του Ρήγα».
Αντίστοιχα είναι τα συμπεράσματα και μιας σχετικά πρόσφατης άρτια εμπεριστατωμένης μελέτης του Κώστα Καρδάμη για το μουσικό θέατρο και τις επαναστατικές εορτές στην Κέρκυρα την περίοδο 1797-1799. Από τον Ρήγα και τη Γαλλική Επανάσταση εμπνεύστηκε ο Αντώνιος Μαρτελάος στη Ζάκυνθο τον ομώνυμο δικό του «Θούριο», όπως και τον περίφημο «Ύμνο εις την Γαλλίαν, τον αρχιστράτηγον Βοναπάρτην και τον στρατηγόν Γεντίλλην» για τον ερχομό των στρατευμάτων τους στα Επτάνησα και την αναζωογόνηση της εθνικής ιδέας και Λευτεριάς.
Τα έργα του Ρήγα και οι γαλλικές αστικές επαναστατικές ιδέες ήταν επίσης η πηγή έμπνευσης και της εκδοχής της «Ελληνικής Μασσαλιώτιδας» του Θωμά Δανελάκη στη γη του Σολωμού και του Κάλβου.
Ο Περραιβός είχε γυρίσει στη συνέχεια όλα σχεδόν τα Επτάνησα, διαδίδοντας τις ιδέες του Ρήγα.
Υπήρξαν από τότε «Χειρόγραφο της Κέρκυρας», «Χειρόγραφο της Κεφαλονιάς» και «Χειρόγραφο των Κυθήρων» με αντίγραφα του «Θούριου» και του επαναστατικού μανιφέστου «Νέα Πολιτική Διοίκησις» με τα εξεγερτικά δημοκρατικά κηρύγματα του Θεσσαλού επαναστάτη διανοητή.
Κορυφαία ίσως έκφραση αυτής της πλατιάς διάδοσης και επιρροής των ιδεών του Ρήγα στα Επτάνησα αποτελεί η στροφή 18 του εθνικού «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» που αφιέρωσε σ’ αυτόν ο Διονύσιος Σολωμός:
Εγαλήνευσε· και εχύθη
Καταχθόνια μία βοή,
Και του Ρήγα σού απεκρίθη
Πολεμόκραχτη η φωνή.
Με ιδιόγραφο σχόλιό του ο Ποιητής παρέπεμπε στον «Ύμνο» του Ρήγα που είχε τυπωθεί το 1798 στην Κέρκυρα, εκεί όπου βρίσκεται σήμερα ο ναός της Παναγίας της Τενέδου, κοντά στην είσοδο του Νέου Φρουρίου. Γνώριζε και την ιστορία του και το έργο του Θεσσαλού επαναστάτη.
Γύρω στα 1833, όπως υπολογίζεται, ο Λευκάδιος λόγιος Ιωάννης Ζαμπέλιος, υποστηρικτής του Μάρκου Μπότσαρη, του Οδυσσέα Ανδρούτσου και του Γεώργιου Καραϊσκάκη και οικονομικά και με όπλα, συνέγραψε την τραγωδία «Ρήγας Θεσσαλός», ενώ το 1843 ο Γεώργιος Τερτσέτης σε φυλλάδιό του αναγόρευσε τον Ρήγα σε «πρωτότοκο υιό της Νέας Ελλάδος».
Ο μουσουργός του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» Νικόλαος Μάντζαρος στην Κέρκυρα, όπως αποδεικνύουν υλικά συλλογής τραγουδιών του με χρονολογία 1830 που φυλάσσεται στο μουσικό αρχείο της Παλαιάς Φιλαρμονικής του νησιού, είχε μελοποιήσει τον «Θούριο».
Τόση και για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα ήταν η απήχηση των ιδεών του Θεσσαλού διανοητή που το 1850 στο θέατρο «San Giacomo» της αγγλοκρατούμενης Κέρκυρας ανέβηκε για μία και μοναδική παράσταση, αφού η Αυστρία ως θιγόμενη έσπευσε να ζητήσει από τις αγγλικές Αρχές την παύση της, η πρώτη όπερα γι’ αυτόν, με τον τίτλο «Ρήγας Φεραίος». Ήταν έργο Κερκυραίων, καθώς την είχε συνθέσει ο λαμπρός μουσουργός Ιωσήφ Λιμπεράλης.
Το λιμπρέτο ήταν του ποιητή-μαθητή του Σολωμού και επικριτή των Βρετανών Γεράσιμου Μαρκορά.
Στη Ζάκυνθο εκδόθηκε το 1851, για πρώτη φορά στην Ελλάδα, εφημερίδα με τίτλο «Ρήγας Φεραίος». Ήταν εφημερίδα στην υπηρεσία του μαχητικού εθνικοαπελευθερωτικού, αστικοδημοκρατικού επτανησιακού Ριζοσπαστικού κόμματος, που με συνθήματα και για την κοινωνική δικαιοσύνη και την «Παγκόσμια Δημοκρατία» ίδρυσαν άτυπα το 1848 ο Ηλίας Ζερβός – Ιακωβάτος και ο Ιωσήφ Μομφερράτος στην Κεφαλονιά, με βασικούς συντελεστές στην πορεία τον Χριστόδουλο Ποφάντη στην Κέρκυρα, τον Ναθαναήλ Δομενεγίνη στη Ζάκυνθο και άλλους στα υπόλοιπα νησιά μας, μετά από λαϊκές εξεγέρσεις και στον απόηχο των νέων ευρωπαϊκών επαναστάσεων του έτους αυτού και της διάδοσης νέων κοινωνικοπολιτικών ιδεών στην Ευρώπη.
Την ίδια χρονιά, το 1851, στη Ζάκυνθο δημοσιεύτηκε ποίημα του Luigi Mercantini για τον «Riga Ferreo».
Με τη στρατευμένη Τέχνη του ο αγωνιστής συνθέτης Τζανής Μεταξάς στην Κεφαλονιά μελοποίησε εκείνη την περίοδο, μαζί με τον «Ύμνο των Ριζοσπαστών», τον «Θούριο» του Ρήγα.
Επίσης, στην Κεφαλονιά το 1858 ο Ιούλιος Τυπάλδος συνέταξε και εξέδωσε ποίημα με τον τίτλο «Ο θάνατος του Ρήγα», ενώ το 1860 εκδοτικός οίκος του Ιθακήσιου Νότη Καραβία εξέδωσε στην Αθήνα το έργο του Περραιβού «Σύντομος βιογραφία του αοιδίμου Ρήγα Φεραίου του Θετταλού».
Το 1871, στην Κέρκυρα, ο λόγιος και πολιτικός Ιάκωβος Πολυλάς» ετιτλοφόρησε εφημερίδα του «Ρήγας ο Φεραίος, αν και διαφωνούσε έμπρακτα με κάποιες από τις θέσεις του για τη συνεργασία των λαών των Βαλκανίων ανεξάρτητα από φυλή και θρήσκευμα.
Ο Κερκυραίος ιστορικός Ανδρέας Μουστοξύδης νωρίτερα είχε συντάξει και δημοσιεύσει ανωνύμως, όπως επιμένουν διάφορες πηγές, βιογραφία – βιβλιογραφία του Ρήγα.
Επίσης το 1871 ο Ζακύνθιος Παναγιώτης Χιώτης δημοσίευσε αυτοτελώς στην Αθήνα το «Σύνταγμα» του «Ρήγα του Φιλοπάτριδος», με μια μελέτη που θ’ άξιζε πολύ ίσως ν’ αξιοποιήσει και να ξανακάνει γνωστή η Επιτροπή του εορτασμού του ’21 στην Κέρκυρα. Αντίγραφο απ’ το σχετικό επτανησιακό «Χειρόγραφο των Κυθήρων» περιμένει άλλωστε στην Αίθουσα Σπανίων Βιβλίων της Βιβλιοθήκης της Βουλής των Ελλήνων.
Ο Κερκυραίος ιστορικός και για λίγο πρωθυπουργός Σπύρος Λάμπρος ήταν αυτός, αργότερα, που μετέφρασε, συμπλήρωσε με νέα στοιχεία και δημοσίευσε το 1891 το γαλλόφωνο έργο του Αιμίλιου Λεγκράν με τον τίτλο «Ανέκδοτα έγγραφα περί Ρήγα Βελεστινλή», με υλικά για τις αστυνομικές διώξεις που είχε αντιμετωπίσει ο Ρήγας στη Βιέννη.
Για να επανέλθει το 1892 με το όλο και επανεκδιδόμενο βιβλίο «Αποκαλύψεις περί του μαρτυρίου του Ρήγα», αλλά και το 1898, το 1902, το 1905, το 1909 και το 1916 με πρόσθετες εργασίες-μελέτες για τον Ρήγα. Συνεχιστής της δημοκρατικής παράδοσης των Ιονίων και επιπλέον του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού στα ενωμένα πια με την Ελλάδα νησιά μας, ο Κεφαλονίτης ριζοσπάστης κοινωνικός αγωνιστής Παναγιώτης Πανάς, πρόδρομος σοσιαλιστής, το 1876 ανέπτυξε πρωταγωνιστικά τη δράση του και σε αθηναϊκό δημοκρατικό σύλλογο με την επωνυμία «Ρήγας Φεραίος», με στόχο την κοινωνική «ανάπλαση» και τη διαβαλκανική συνεργασία. Διηύθυνε μάλιστα ομώνυμη εφημερίδα, η οποία είχε παροτρύνει τους αναγνώστες της να διαβάσουν, μεταξύ άλλων, επαναστατικά κείμενα τόσο του Ρήγα όσο και του Καρλ Μαρξ.
Σε ανάλογο πνεύμα κινήθηκαν, καθώς άλλαζαν οι κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, οι πιο προοδευτικοί πολιτικοί επίγονοι του επτανησιακού Ριζοσπαστισμού, οι πρωτοσοσιαλιστές της εποχής τους. Όπως στην ελεύθερη υπόλοιπη Ελλάδα μετά την Επανάσταση του ’21 η αστική τάξη απώλεσε τον προοδευτικό της ρόλο, έτσι και η αστική τάξη στα Επτάνησα μετά την ένωσή τους με την Ελλάδα μετατράπηκε σε τροχοπέδη της κοινωνικής προόδου και αιτία βασάνων του λαού.
Στον πρωτοποριακό αθηναϊκό σύλλογο «Ρήγας Φεραίος», όπου μετείχαν και Κερκυραίοι και άλλοι Επτανήσιοι, έδρασε επίσης εκείνη την περίοδο ο πρώτος Έλληνας βουλευτής με σοσιαλιστικές αντιλήψεις, ο Κεφαλονίτης Ρόκκος Χοϊδάς. Νέα σημαντική ώθηση στη δράση των νέων Ελλήνων σοσιαλιστών, έστω με ουτοπικές ακόμη ιδέες, έδωσε τα επόμενα από την πλευρά της Επτανήσου μας ο Ιθακήσιος Πλάτων Δρακούλης, που εκθείαζε σε διαλέξεις του για τη νεοελληνική λογοτεχνία την ανεκτίμητη, όπως έλεγε, προσφορά του Ρήγα.
Ένας άλλος Κεφαλονίτης αγωνιστής, συνεργάτης του Δρακούλη, που διέδιδε ως «ιερά παρακαταθήκη» τις πιο πρωτοποριακές πολιτικές ιδέες του Ρήγα, θα γινόταν ο εμπνευστής αγροτικής εξέγερσης στη Θεσσαλία του Ρήγα. Ήταν ο Μαρίνος Αντύπας. Που δολοφονήθηκε το 1907 στον Πυργετό Λάρισας από μίσθαρνο όργανο Κεφαλονίτη τσιφλικά με το επώνυμο Μεταξάς, ενώ το 1821 ένας Ανδρέας Μεταξάς, Κεφαλονίτης κι αυτός, είχε ηγηθεί σε μάχες στην Επανάσταση. Γύρω στα 1900 ο Αντύπας είχε βαφτίσει ανιψιά του Επανάσταση. «Ρήγα Φεραίο του αγροτικού Διαφωτισμού» τον είπαν στη Θεσσαλία. Έγινε, κατά τον Θεσσαλό ιστορικό Γιάννη Κορδάτο, ολοκαύτωμα στην υπόθεση της επανάστασης και σύμβολο για τη συνέχιση και επιτυχία της.
Κάποτε, θυμόμαστε, υπήρχε στην Περιφέρεια Ιονίων Νήσων ζωγραφιά με τον Ρήγα. Δεν ξέρουμε αν υπάρχει ακόμη επιπλέον, ώστε να το διαβάσουν ή να το ξαναδιαβάσουν οι περιφερειακοί ταγοί μας, το έργο του «Πολιτική Διοίκησις» με το «Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας» που εκείνος οραματίστηκε για την Ελλάδα μετά την απελευθέρωσή της.
Αρκετές θέσεις του Ρήγα έμειναν έξω από τα τρία προοδευτικά σε αρκετά σημεία, κατά τα άλλα, αστικά Συντάγματα της περιόδου 1821-1828, όταν πια η ανερχόμενη ελληνική αστική τάξη που ηγήθηκε της εθνικοαπελευθερωτικής αστικής Επανάστασης του 1821 ανέλαβε την εξουσία και δεν άργησε να αναιρέσει τον αρχικά προοδευτικό εκείνη την εποχή ρόλο της. Ωστόσο ανεπαρκώς έστω, σύμφωνα με τον Κεφαλονίτη συνταγματολόγο Νίκο Αλιβιζάτο του πνευματικού χώρου του ΚΙΝΑΛ, το Σύνταγμα της Επιδαύρου του 1822 «έχει τις ρίζες του στο “Σύνταγμα” του Ρήγα του 1797».
Όπως επισήμανε προ μηνών η Κερκυραία νομικός και μέλος του Τμήματος Δικαιοσύνης και Λαϊκών Ελευθεριών της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ Μαρίνα Λαβράνου, η αστική τάξη της εποχής δεν τόλμησε να συμπεριλάβει στα Συντάγματά της την πανευρωπαϊκά μάλλον πιο πρωτοποριακή ίσως θέση του Ρήγα για το Σύνταγμα της απελευθερωμένης Ελλάδας. Εκείνη που όριζε ότι: «Όταν η Διοίκησις βιάζη, αθετή, καταφρονή τα δίκαια του λαού και δεν εισακούη τα παράπονά του, το να κάμη τότε ο λαός ή κάθε μέρος του λαού επανάστασιν, να αρπάζη τα άρματα και να τιμωρήση τους τυράννους του είναι το πλέον ιερό από όλα τα δίκαιά του και το πλέον απαραίτητον από όλα τα χρέη του». Επιπλέον, όπως έχει επισημάνει ο Κορδάτος, το γνωστό στα Επτάνησα απ’ τα προεπαναστατικά χρόνια «Σύνταγμα της Ελληνικής Δημοκρατίας» που πρότεινε ο Ρήγας Φεραίος, ως βασικός εκπρόσωπος του Ελληνικού Διαφωτισμού που ήταν, έθετε -να άλλη μία κορυφαία καινοτομία- κάποιους φραγμούς στη μεγάλη ατομική ιδιοκτησία.
Η σκέψη και οι συνταγματικές θέσεις του Θεσσαλού επαναστάτη για τα δικαιώματα και τα δίκαια του λαού εκτιμάται ότι είχαν βρει απήχηση, περιορισμένη έστω, στο Σύνταγμα της Επτανήσου Πολιτείας το 1803, λίγα χρόνια αφότου ενωμένες δυνάμεις της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας μαζί με πολυπληθές στρατιωτικό σώμα Τουρκαλβανών του Αλή Πασά των Ιωαννίνων και με τις ευλογίες του πολέμιου του Ρήγα Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως είχαν εκδιώξει από την Κέρκυρα τους άθεους, υποτίθεται, Γάλλους Δημοκρατικούς, παλινορθώνοντας την επτανησιακή αριστοκρατία. Ήταν, θυμίζουμε, ένα Σύνταγμα σχετικά φιλελεύθερο με θέσεις και των ιδεών του Ρήγα, που τελικά η Ρωσία αρνήθηκε να επικυρώσει. Γραμματέας της επιτροπής που το συνέταξε και εισηγητής του, ενώ ο Ιωάννης Καποδίστριας έφερε τον τίτλο του Γραμματέα της Επικρατείας, ήταν ο Κεφαλονίτης φωτισμένος ιατροφιλόσοφος Φραγκίσκος Τζουλάτης, που είχε ταχθεί ευθέως με την ανερχόμενη αστική τάξη εναντίον των φεουδαρχικών δομών και είχε υποστηρίξει τα απελευθερωτικά κηρύγματα του Ρήγα και της Γαλλικής Επανάστασης, ενώ ζούσε στην Κέρκυρα.
Την επιρροή αυτή των ιδεών του Ρήγα και της Γαλλικής Επανάστασης είχε διερευνήσει αργότερα ο Κερκυραίος πρώτος, εκλεγμένος το 1915, Έλληνας βουλευτής του σοσιαλιστικού – κομμουνιστικού χώρου Αριστοτέλης Σίδερις. Ως στέλεχος το 1918 του νέου κόμματος Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας που αργότερα ονομάστηκε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας είχε επαναφέρει το κήρυγμα του Ρήγα τονίζοντας ότι «ελληνισμός σημαίνει δημοκρατικόν πνεύμα». Είχε συλληφθεί λίγο μετά μαζί με τον Θεσσαλό ιστορικό και αργότερα Γραμματέα του ΚΚΕ Γιάννη Κορδάτο, ο οποίος το 1931 εξέδωσε τη μελέτη του «Ο Ρήγας Φεραίος και η εποχή του», αναδεικνύοντας τον ρόλο του ως ηγετικής μορφής του ελληνικού επαναστατικού αστισμού με δημοκρατικές θέσεις.
Το 1938 δύο Κερκυραίοι δημοκράτες ναυτεργάτες από την περιοχή της Λευκίμμης, οι αδελφοί Αντώνης Καββαδίας και ο Χρήστος Καββαδίας, θα σκοτωθούν πολεμώντας τους φασίστες του Φράνκο στην Ισπανία ως μέλη ελληνικού λόχου των δημοκρατικών Διεθνών Ταξιαρχιών, με τι όνομα λέτε; «Ρήγας Φεραίος»!
Ο Ζακύνθιος επαναστάτης μουσουργός Αλέκος Ξένος το 1962 είχε συνθέσει τη μουσική για το έργο «Ρήγας Φεραίος» του Σπύρου Μελά που ανέβηκε από το Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία του Αλέξη Μινωτή.
Από τον συνδεδεμένο με το Ιόνιο Πανεπιστήμιο στις αρχές του και παλαιόθεν φίλο της Κέρκυρας αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Ηπειρώτη εθνοσύμβουλο στη «Βουλή του Βουνού» Λέανδρο Βρανούση, με τον οποίο συμπολέμησαν Κερκυραίοι μαχητές του ΕΛΑΣ στα βουνά της Ηπείρου εναντίον των Ναζί, έμελλε να προέλθει εξάλλου η σημαντικότερη έκδοση για τον Ρήγα. Αυτός εξέδωσε τα πρώτα «Άπαντα» του Ρήγα. Το 1967 σε Πανιόνιο Συνέδριο είχε μιλήσει ειδικά για το δυσεύρετο «Περιζήτητο κερκυραϊκό Χειρόγραφο», με έργα του Ρήγα.
Σύμφωνα με τον σπουδαίο Λευκάδιο ιστορικό και κατά την Κατοχή διοικητή μονάδας του ΕΛΑΣ στην Αθήνα Νίκο Σβορώνο, ο Ρήγας ήταν εκείνος που «είχε ανοίξει τον δρόμο» για την εξέγερση του 1821.
Έχουμε και πολλούς ιδιαίτερους τοπικούς λόγους, λοιπόν, που το όνομα Ρήγας Φεραίος κοσμεί δρόμους στα Ιόνια νησιά μας.
Εξάλλου το ποίημα του Νίκου Πανδή «Αναφορά στον Ρήγα» Φεραίο παρουσίασε το 1985 ο μουσικοσυνθέτης μας Σπύρος Σαμοΐλης, με ερμηνευτή τον Πέτρο Πανδή.
Το έργο και τις δημοκρατικές αξίες του Ρήγα ανέδειξε με κείμενά του εξαιρετικά, εξάλλου, ο Ιθακήσιος επαναστάτης λογοτέχνης και λαϊκός αγωνιστής Νίκος Καρβούνης, στα χέρια του οποίου είχε ξεψυχήσει το 1912 στον Δρίσκο των Ιωαννίνων ο Κερκυραίος ποιητής Λορέντζος Μαβίλης, πολεμώντας για την απελευθέρωση της Ηπείρου.
Τι λέτε, μήπως οι στίχοι εκείνοι του Ρήγα που μιλούσαν για «τα ξεφτέρια των Αγράφων» και «τους σταυραετούς του Ολύμπου» τον ενέπνευσαν ίσως να γράψει το 1942, κατά την εποποιία της Εθνικής Αντίστασης του ελληνικού λαού, τον αθάνατο Ύμνο αυτής και του ΕΛΑΣ «Στ’ άρματα! Στ’ άρματα!» με τους περίφημους στίχους «Βροντάει ο Όλυμπος / Αστράφτει η Γκιώνα / Μουγκρίζουν τ’ Άγραφα / Σειέται η στεριά»;
Ο φίλος του Βρανούση και συμπολεμιστής του στα ηπειρωτικά βουνά Γεράσιμος Πρίφτης, μεταπολεμικός βουλευτής Κέρκυρας της ΕΔΑ και αντιπρόεδρος της Διεθνούς Ομοσπονδίας Αντιστασιακών, το 1965 είχε παρουσιάσει στην εφημερίδα «Αυγή» ρεπορτάζ-έρευνα για τη ζωή του Ρήγα. Αναζήτησε νέα ίχνη της δράσης του στη Βιέννη.
Το 1999 ο Στέφανος Ιωαννίδης είχε εντοπίσει ιδεολογικές συγκλίσεις με τον Ρήγα στον Κερκυραίο επαναστάτη λογοτέχνη Κωνσταντίνο Θεοτόκη.
Ο Κεφαλονίτης χαρτογράφος Ευάγγελος Λιβιεράτος, σε μιαν άλλη σχετική με τον Ρήγα μελέτη, το 1997, είχε επιχειρήσει νέα «Χαρτογραφική ανάγνωση» της περίφημης «Χάρτας» του.
Τα χρόνια 1986 και 1992 ο Κυθήριος Γεώργιος Λεοντσίνης είχε μιλήσει σε συνέδρια με θέματα «Η εισαγωγή του πολιτειακού στοχασμού στον ελληνικό χώρο, ο Ρήγας» και «Ιδεολογικές συνιστώσες στο έργο του Ρήγα».
Το 1988 ο Κερκυραίος λόγιος ιερωμένος Γεώργιος Μεταλληνός με μελέτη του επανέφερε στη δημόσια συζήτηση το «Σύνταγμα» του Ρήγα.
Διακόσια χρόνια μετά την ιστορική έκδοση της Κέρκυρας, το 1998, στη Λευκωσία ο Κερκυραίος Γιώργος Μύαρης επιμελήθηκε συνέδριο για τον Ρήγα, ενώ το 2006 εισέφερε νέα στοιχεία για τον Κύπριο συνεργάτη του Θεσσαλού Ιωάννη Καρατζά. Στην ίδια πόλη το 1998 για τον πολέμιο του ραγιαδισμού και του φεουδαρχικού δεσποτισμού Ρήγα είχε μιλήσει ο Ζακύνθιος ιστορικός ερευνητής Σπύρος Μυλωνάς.
Πάλι το 1998 ο Κεφαλονίτης διαπρεπής ακαδημαϊκός και πανεπιστημιακός αγωνιστής εναντίον της Χούντας Αριστόβουλος Μάνεσης δημοσίευσε μελέτη με θέμα «Η πολιτική ιδεολογία του Ρήγα».
Από το 1798 λοιπόν!
Από τότε είχε συνεγείρει εκρηκτικά την Κέρκυρα και όλα τα Επτάνησα ο Ρήγας Φεραίος με τις τυπωμένες κιόλας ιδέες και θέσεις του.
Δεν τις ασπάστηκαν όλοι βέβαια. Καθόλου εκείνοι της ιθύνουσας με τους Βρετανούς τοπικής-περιφερειακής τάξης της Ιονίου Γερουσίας που δεν ντράπηκαν να κηρύξουν «ουδετερότητα» της Επτανήσου απέναντι στην Επανάσταση το ’21! Καθόλου και κάποιοι Επτανήσιοι έμποροι που -σε αντίθεση με τα φιλοεπαναστατικά αισθήματα των ισχυρότερων μερίδων της ανερχόμενης επτανησιακής αστικής τάξης- τροφοδοτούσαν τον Ιμπραήμ με κάθε λογής εφόδια στην Πελοπόννησο! Τις ασπάστηκαν όμως αμέτρητοι Επτανήσιοι, αψηφώντας τις απειλές της βρετανικής «Προστασίας» ακόμη και για δήμευση των περιουσιών τους σε περίπτωση που με οποιονδήποτε τρόπο τάσσονταν με τους αδελφούς τους της επαναστατημένης Ελλάδας.
Ο λαός των νησιών μας!
Αυτός που μαζί με τους αδελφούς του έδωσε το υστέρημά του και τη ζωή του στα πεδία των μαχών και στα μετόπισθεν προκαλώντας με την αυτοθυσία του και το αίμα του μαζί με τους φωτισμένους πνευματικούς ανθρώπους του και αστούς την πρωτοφανή διεθνή αλληλεγγύη και πολύτιμα ρήγματα στην κραταιή Ιερή Συμμαχία δεν αξίζει ειδική τιμή;
Η Επανάσταση θα γινόταν βέβαια τότε ή αργότερα γιατί αυτό επέτασσε η κοινωνική εξέλιξη, όπως θα ‘λεγε κι η χαράκτριά μας Άρια Κομιανού που το 2006 είχε φτιάξει μιαν υπέροχη σαν αυτή ξυλογραφία με τον τίτλο «Ρήγας Βελεστινλής».
Για ν’ αναφερθούμε σε δύο σπουδαίους φιλόσοφους και μελετητές των ελληνικών πραγμάτων του 19ου αιώνα, τον Καρλ Μαρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς, η ελληνική αστική τάξη ασφυκτιούσε στις αναχρονιστικές οθωμανικές δομές και η «ελληνική περίπτωση» έγινε τόσο κραυγαλέα που δεν την άντεξε ούτε η αντεπαναστατική Ιερά Συμμαχία των Μεγάλων Δυνάμεων.
Τα Επτάνησα είχαν τη δική τους σημαντική συμβολή, αλλά είναι, συγγνώμη, αστείο ν’ ακούμε από πανεπιστημιακά χείλη ότι χωρίς αυτήν των Επτανησίων η Επανάσταση δεν θα είχε γίνει.
Ελπίζουμε λοιπόν η κερκυραϊκή Επιτροπή και οι άλλες παρόμοιες Επιτροπές στ’ άλλα Ιόνια νησιά μας για τον εορτασμό του ’21 να εισφέρουν ουσιαστικά στην ιστορική μνήμη και αποτύπωση της προσφοράς στην Επανάσταση, χωρίς ανώφελους τοπικούς βερμπαλισμούς ή κοινοτυπίες. Χαιρόμαστε που οι πιθανές εκδηλώσεις στην Κέρκυρα -να ‘μαστε καλά και να το επιτρέψουν οι συνθήκες- μπορεί να περιλαμβάνουν, όπως αφήνουν να εννοηθεί πληροφορίες από το γραφείο της δημάρχου Κεντρικής Κέρκυρας, καλλιτεχνικά δρώμενα κι επιστημονικές και άλλες δραστηριότητες όπως της Εταιρείας Κερκυραϊκών Σπουδών για την «Ποίηση και τη Μουσική για την Ελευθερία» εστιασμένες στον Σολωμό και τον Κάλβο, συναυλίες -τι καλά- της Συμφωνικής Ορχήστρας «Μίκης Θεοδωράκης» και της χορωδίας μας «San Giacomo» με το έργο «Δέσπω η ηρωίς του Σουλίου» του Παύλου Καρρέρ και όλων μαζί των χορωδιών μας με τον Παναγή Μπαρμπάτη και άλλες των Φιλαρμονικών μας, έκθεση αρχειακού υλικού από τα τοπικά Ιστορικά Αρχεία και το Μουσείο Καποδίστρια για τον Ιωάννη Καποδίστρια και όχι μόνο, καθώς και παράσταση του ΔΗΠΕΘΕ με την τόσο κατάλληλη Ναταλία Καποδίστρια, αν και υπάρχουν ίσως και αρκετές άλλες ενδιαφέρουσες, λιγότερο γνωστές προτάσεις. Θέλουμε να ελπίζουμε ότι θ’ αποφευχθούν μερικές… ελβετικού και αυστριακού ενδιαφέροντος κι άλλες αταίριαστες κι ανώφελες προτάσεις και -ας το πούμε με την άδειά σας πάλι- ότι τελικά θα «χωρέσουν» αντάξια στο πρόγραμμα των εκδηλώσεων τόσο ο απλός λαός και η συμβολή του στο ’21 και οι εκδηλώσεις του για την υπεράσπιση του ’21, όπως επί ιταλικής Κατοχής για παράδειγμα, όσο και ο «πατέρας» και «παππούς» όλων των αγωνιστών μας Ρήγας Φεραίος που τόσο συνέβαλε στην εθνική αυτοεπίγνωση και τον σηκωμό σε όλα τα Επτάνησα και τόσο πολύ το όνομά του τιμούσαν πάντα γι’ αυτό οι πρόγονοί μας!
ΟΡΦΕΑΣ ΡΙΤΣΟΣ
