Στις πρώτες γραμμές της αντίστασης βρέθηκαν αμέτρητες γυναίκες της Κέρκυρας, όταν το νησί, τα χρόνια 1941-1944, βρέθηκε υπόδουλο στα ιταλικά και γερμανικά φασιστικά στρατεύματα κατοχής. Τότε μάλιστα, στο πλαίσιο εκλογών που είχε οργανώσει το ΕΑΜ κάτω από τη μπότα των κατακτητών, για πρώτη φορά οι γυναίκες του νησιού απέκτησαν δικαίωμα ψήφου.

Κείμενο, καταχωρημένο σε δύο συνέχειες σε φύλλα τοπικής ΕΑΜικής εφημερίδας, διέσωσε πληθώρα στοιχείων για την αντιστασιακή δράση του γυναικείου πληθυσμού του νησιού, που είχε ενταχθεί μαζικά στο ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), στη Νεολαία του, την ΕΠΟΝ (Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων), καθώς και στην Εθνική Αλληλεγγύη (ΕΑ). Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, ονόματα γυναικών της Κέρκυρας που εστάθηκαν εκείνα τα χρόνια πρωτοπόρες, άξια βέβαια να μνημονεύονται στο νησί μας και σε ημέρες όπως η σημερινή, καθώς ενσάρκωσαν με τον καλύτερο τρόπο, θα μπορούσε να πει κανείς, τα αγωνιστικά μηνύματα της 8ης Μάρτη, ως Μέρας της Γυναίκας. 

Οι απηνείς διώξεις του μεταπολεμικού κράτους εναντίον των ανθρώπων - μα και ακόμη και έντυπων υλικών - του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, σε συνδυασμό με τις κατοπινές δυσκολίες ανεύρεσης και αξιοποίησης ΕΑΜικών αντιστασιακών εντύπων της εποχής, εκράτησαν στην αφάνεια εκείνον το μεγάλο αγώνα που φαίνεται ότι έδωσαν οι γυναίκες της Κέρκυρας. Στο πλαίσιο των προσπαθειών της κυρίαρχης  τάξης και των κάθε λογής φανερών ή συγκαλυμμένων πολιτικών υπερασπιστών της με συντηρητικό είτε με προοδευτικό μανδύα να  διαστρεβλώσουν τον αγώνα και τα ιδανικά του ΕΑΜ του νησιού, παραδόθηκε στη λήθη και η μεγάλη συμβολή των γυναικών στην περήφανη αντίσταση του κερκυραϊκού λαού στον ξένο κατακτητή, μαζί βέβαια με τα ονόματα πολλών γυναικών, ιδίως όσων είχαν ταχθεί με το ΚΚΕ, που αγωνίστηκαν στις πρώτες γραμμές, αψηφώντας κάθε κίνδυνο.

Εκείνον το μεγάλο, θα λέγαμε, αγώνα των γυναικών της Κέρκυρας περιγράφει ένα αθησαύριστο κείμενο του 1945, αμνημόνευτο από τότε, με τον τίτλο «Η συμβολή της γυναίκας στον αγώνα του κερκυραϊκού λαού», που μόνο τώρα, εξ όσων γνωρίζουμε, βλέπει ξανά το φως της δημοσιότητας. Είναι καταχωρημένο στα φύλλα 63 και 64 της εφημερίδας του ΕΑΜ Κέρκυρας «Φωνή του Λαού», που εκδόθηκαν τις 28 Σεπτέμβρη 1945 και τις 29 Σεπτέμβρη 1945, αντιστοίχως. Το ΕΑΜ του νησιού – που σύμφωνα με τον αντίπαλο των ιδεών του  δημοσιογράφο Κώστα Δαφνή είχε κατακτήσει την πλειονότητα του λαού – γιόρταζε τότε, εν μέσω έντονων διωγμών εις βάρος του, τη συμπλήρωση τεσσάρων ετών από την ίδρυσή του. Και απέδιδε τον οφειλόμενο φόρο τιμής όχι μόνο στους αγωνιστές του, αλλά και στις αγωνίστριές του, με ειδικό αφιέρωμα. 

Υπήρξαν γυναίκες που δεν δίστασαν να ενταχθούν στο αντιστασιακό κίνημα από τα πρώτα βήματα της οργανωμένης ΕΑΜικής αντίστασης στην ιταλική κατοχή της Κέρκυρας. «Από τους πρώτους αγωνιστές», εξηγούσε το δημοσίευμα, «είναι και ένας μικρός, στην αρχή, αριθμός γυναικών».

Τι έκαναν; «Η οργάνωση σιγά - σιγά αρχίζει να δένεται και οι γυναίκες χρησιμοποιούνται σαν σύνδεσμοι. Μεταφέρουν τον παράνομο τύπο, μοιράζουν το παράνομο υλικό. Συγχρόνως δουλεύουν ακούραστα, για να μαζικοποιηθούν, να μεγαλώσουν τον αριθμό τους μέσα στις Οργανώσεις. Δουλεύουν ακούραστα, για να κρατήσουν ψηλά το εθνικό φρόνημα της Κερκυραίας γυναίκας και για να σταματήσουν την προσπάθεια του φασιστικού ιταλικού στρατού να εκπορνεύσει την Ελληνίδα Κερκυραία».

Έτσι, «σιγά - σιγά το κίνημα φουντώνει και οι Κερκυραίοι και Κερκυραίες τρέχουν να οργανωθούν κάτω από την τίμια φωνή της πατρίδας». 

Η αντίσταση εκδηλώθηκε έντονα στα σχολεία του νησιού, όχι μόνο με τη γνωστή μεγάλη διαμαρτυρία του μαθητόκοσμου και άλλων νέων του νησιού την πρώτη Κυριακή του Νοέμβρη του 1941, αλλά σε όλες τις προσπάθειες της ιταλικής διοίκησης υπό τον Μπριγκέντι να κάμψει το ελληνικό φρόνημα. «Μέσα στα σχολεία, κάτω από την καθοδήγηση των Οργανώσεων, κρατείται μια σταθερή, μα και μαχητική στάση των μαθητριών στην προσπάθεια του Μπριγκέντη και του επιτελείου του να φασιστικοποιήσουν τη νεολαία μας. Στο διώξιμο των καθηγητών τους (σ.σ. οι Ιταλοί είχαν μεταφέρει εκτός του νησιού δεκάδες εκπαιδευτικούς), με πρωτοπόρες τις οργανωμένες μαθήτριες, γίνονται έρανοι για τη βοήθεια των άξιων κάθε εκτίμησης καθηγητών που κράτησαν ελληνική στάση». 

Ωστόσο, «με τις καταδόσεις ντόπιων φασιστών», όπως αναφέρεται στο δημοσίευμα με προφανή παραπομπή σε κύμα συλλήψεων που είχε εκδηλωθεί το 1942, οι ΕΑΜικές οργανώσεις δέχθηκαν βαρύ πλήγμα και «αποκεφαλίστηκαν».

Τότε, μια 24χρονη Κερκυραία - που το 1974, μετά την πτώση της χούντας των συνταγματαρχών, τη γνωρίσαμε ως εργαζόμενη σε εταιρεία ραπτομηχανών και ψηφοφόρο του ΚΚΕ - ανέλαβε ηγετικό ρόλο. Ήταν, σύμφωνα με εκείνο το δημοσίευμα του 1945, η εικονιζόμενη πιο πάνω σε μεγάλη πια ηλικία Γιολάντα Καββαδία. Ένας άνθρωπος που μιλούσε για όλους και για όλα, εκθειάζοντας την αντιστασιακή δράση των γυναικών της Κέρκυρας στη διάρκεια της Κατοχής, «ξεχνώντας» τον εαυτό της.  

Να τι ανέφερε ακριβώς για εκείνην η «Φωνή του Λαού» το 1945, όσον αφορά το ρόλο της μετά τη σύλληψη των ηγετικών στελεχών του ΕΑΜ το 1942: 

«Τότε η συναγ. Γιολάντα Καββαδία κρατάει όλη την Οργάνωση της Κέρκυρας, το μηχανισμό, έναν αριθμό οπλισμού, την συνδεσμολογία πόλης - χωριών, την συνδεσμολογία με τους κρατούμενους. Υψώνει τη σημαία της βοήθειας μ' εράνους και βοηθά τις οικογένειες των αγωνιστών, που κρατιούνται και κακοποιούνται στα υπόγεια της Καραμπινιερίας». 

Έδρασε γενναία, μα δεν ήταν, βέβαια, η μόνη Κερκυραία που έδειξε τέτοιες αρετές. 

Συνέχιζε το δημοσίευμα: «Ένας αριθμός οργανωμένων γυναικών βοηθά στη μεταφορά παράνομων αγωνιστών έξω, στην ύπαιθρο». Ειδική αναφορά γινόταν στην αγωνίστρια Μαρία Έρτσου. «Κρατάει ατσαλένια στάση» απέναντι σε φασίστες. Την είχαν συλλάβει. 

Το ξεκίνημα της περιόδου κατάληψης του νησιού από τους Γερμανούς και της παράλληλης ανασύνταξης του ΕΑΜ και των άλλων ΕΑΜικών εθνικοαπελευθερωτικών οργανώσεων συνοδεύτηκε από πολύ μεγαλύτερη οργανωμένη δραστηριοποίηση των γυναικών της Κέρκυρας. «Οι γυναίκες οργανώνονται στην ΕΠΟΝ, στο ΕΑΜ, στην ΕΑ στην πόλη και στα χωριά»

Η εικονιζόμενη πιο πάνω σε πορτρέτο Γεωργία Ρούση, μάνα του υποψήφιου βουλευτή με το ψηφοδέλτιο Επικρατείας του ΚΚΕ στις επικείμενες εκλογές Γιώργου Ρούση και σύζυγος του επί δεκαετίες πρωτοπόρου στα πολιτιστικά πράγματα του νησιού αγωνιστή Μάχου Ρούση που το όνομά του έχει δοθεί σε πλατεία της πόλης, ήταν μία από τις γυναίκες που τότε ξεχώρισαν. Έδρασε κυρίως στην Εθνική Αλληλεγγύη και στον παράνομο αντιστασιακό Τύπο.

Να ποια ονόματα γυναικών της πόλης και των προαστίων της μνημόνευε εκείνο το δημοσίευμα του 1945, όσον αφορά τη δράση τους τα χρόνια 1943-1944:     

Η ορμητική γυναικεία δράση είχε ως «πρωτοπόρες τις γιομάτες από θυσίες πατριώτισσες Γεωργία Ρούσση, Λιλή Έρτσου, Νία Μαυροειδή, Μαρία Έρτσου, Γιολάντα Καββαδία και Τσότσου». 

Η αντιστασιακή δράση πάρα πολλών γυναικών για τους στόχους και τα ιδανικά του ΕΑΜ είχε σπουδαία αποτελέσματα:

«Δουλεύουν στην πόλη, στον τεχνικό μηχανισμό, μεταφέρουν τα τυπογραφεία, κάνουν εράνους στο κέντρο της Πόλης και στα ηρωικά μας προάστια Μαντούκι - Γαρίτσα. Ανοίγουν Λαϊκά Ιατρεία στη Γαρίτσα, με ψυχή την ακούραστη και γιομάτη συνέπεια συναγ. Μαριάννα Αρώνη και στο Μαντούκι με τις γεμάτες ενεργητικότητα και αυτοθυσία, συναγ. Θέα Δεσύλλα και Μαζαράκη». 

Στον Ανεμόμυλο, επίσης, σημειώθηκε έντονη δραστηριότητα: «Οι γυναίκες του Ανεμόμυλου πλέκουν κάλτσες για τους αντάρτες. Ένας αριθμός γυναικών παρακολουθεί μαθήματα νοσοκομειακών σε συνεργεία, και είναι έτοιμος να παρουσιαστεί όπου τις καλέσει η ανάγκη της βασανισμένης, μα αδούλωτης πατρίδας μας, με πρωτοπόρα την πατριώτισσα Α. Χριστοδούλου».  

Πολλές οργανωμένες προσπάθειες έγιναν για τη φροντίδα των παιδιών. «Κάνουν τεράστιες προσπάθειες να δημιουργήσουν Σύλλογο προστασίας παιδιού, ενώ το Πατριωτικό Ίδρυμα είναι κατάκλειστο. Αλλά οι "Έλληνες" φασίστες φέρνουν τεράστια εμπόδια. Στις κινητοποιήσεις παίρνουν μέρος οι γυναίκες της Κέρκυρας, για την επιβίωση των παιδιών τους, για διανομή γάλακτος και τροφίμων. Οι μαθήτριες κινητοποιούνται για άνοιγμα συσσιτίων, και το πετυχαίνουν με την πάλη τους. Ψυχή των κινητοποιήσεων ήτανε οι συναγ. Λιλή Έρτσου και Νία Μαυροειδή. Μάνα των εράνων και της ΕΑ, εμψυχώτρια της "Αλληλεγγύης", η συναγ. Μέλη».

Ο αγροτικός γυναικείος πληθυσμός του νησιού έγραψε, επίσης, λαμπρές σελίδες ηρωικής αντιστασιακής δράσης. 

Σημείωνε η «Φωνή του Λαού» του ΕΑΜ Κέρκυρας για τη δράση των γυναικών της υπαίθρου: «Μέσα στο φούντωμα του εμψυχωμένου με τα ιερώτερα ιδανικά της λευτεριάς και της προόδου, αγώνα, ακούγεται η επιταχτική φωνή της αγρότισσας, που ζητάει καθοδήγηση από την γυναικεία οργάνωση της πόλης, γιατί η σκλαβωμένη γυναίκα του χωριού σπάει τις βαρειές της αλυσίδες, τσακίζει τα εμπόδια. Και ορμάει μπροστά στον αγώνα για τη Λευτεριά και τη δημιουργία μιας δημοκρατικής και ευτυχισμένης Πατρίδας, μιας τίμιας και χαρούμενης οικογένειας». 

Για χάρη αυτού του αγώνα δύο γυναίκες από διαφορετικές περιοχές του νησιού είχαν αφήσει τα σπίτια τους. Με πρωτοβουλία εκείνων και στις δύο περιοχές έγιναν «παράνομες συγκεντρώσεις κάτω από το βλέμμα των Ούννων», όπως αναφέρεται χαρακτηριστικά.

Στο νότιο μέρος του νησιού, στη Λευκίμμη, όπου ο ΕΛΑΣ (Ελληνικός Λαϊκός Απελευθερωτικός Στρατός) ήταν ιδιαίτερα δυνατός, ξεχώρισε μια ατρόμητη γυναίκα. «Η συναγ. Μοναστηριώτη εμψυχώνει και οργανώνει τις αγρότισσες, που δίνονται ολόψυχα στον αγώνα για τη Λευτεριά του νησιού μας. Κάνουν εράνους και βοηθούν τους φτωχούς. Δημιούργησαν συνεργεία αγράμματων, και ένας μεγάλος αριθμός γυναικών έμαθαν γράμματα τις νύχτες με το λυχνάρι, έπειτα από ολοήμερη κοπιαστική δουλειά».

Γυναίκες «άνοιξαν σχολή ραπτικής - κεντήματος» και μάλιστα «δημιούργησαν παιδικούς σταθμούς, που τόσο ξεκούρασαν τις γυναίκες», σημείωνε το δημοσίευμα. 

Η συγκρότηση του ΕΛΑΣ της Κέρκυρας συνιστά ένα ιδιαίτερο κεφάλαιο της αντιστασιακής και δημιουργικής δράσης των γυναικών του νησιού τα χρόνια της Κατοχής. Η αντίδραση και η ανταπόκρισή τους υπήρξε σημαντική, ενθουσιώδης. «Μέσα στις επαναστατημένες από τη σκλαβιά γυναίκες αντήχησε το σύνθημα "Όλα για το λυτρωτή ΕΛΑΣ μας"». Ειδικότερα στη Λευκίμμη είχαν καταταχθεί στον ΕΛΑΣ, όπως αναφέρεται, 25 ηρωικές γυναίκες. «Όλος ο γυναικείος κόσμος της Λευκίμμης βρίσκεται σε συναγερμό. Τα συνθήματα ρίχνονται: "Εμπρός, κάλτσες, πουλόβερ, μισή κουβέρτα, φανέλλες. Όλα από το υστέρημα μα και με απλοχεριά για τον αντάρτη μας"».    

Στο άλλο άκρο του νησιού, στον βορρά της Κέρκυρας, οι γυναίκες της Μεσαριάς «δουλεύουν οι ίδιες ακαλλιέργητα χτήματα, φυτεύουν πατάτες, όλα για τον αντάρτη μας. Πλέκουν κάλτσες, κάνουν μαθήματα υγιεινής και νοσοκομειακών».

Μια μικρούλα από το χωριό Ασπιωτάδες κερδίζει έπαινο της διλοχίας Γύρου - Όρους του ΕΛΑΣ. Στο πλαίσιο συντονισμένων κινήσεων είχε αποσπάσει όπλα από κατοχική δύναμη και τα είχε παραδώσει στον ΕΛΑΣ.

Το Λαύκι, η Πετάλεια, η Περίθεια, οι Λούτσες και ο Άγιος Παντελεήμονας ξεχώρισαν ανάμεσα στα χωριά της περιοχής του Όρους για τη συμβολή των γυναικών τους στον αγώνα. «Όλες οι γυναίκες πλέκουν, κάνουν εράνους, συγκεντρώσεις, ζυμώνουν ψωμί για τους αντάρτες, κάνουν μεταφορές πολεμοφοδίων, πλέκουν ρούχα, κουβαλούν ξύλα για το Λαϊκό Στρατό. Τις απειλούν οι ντόπιοι φασίστες, πως θα τις προδώσουν στους Γερμανούς. Τις κουτσομπολεύουν και ρίχνουν τ' ανήθικα συνθήματά τους. Μ' αυτές προχωρούν μπροστά, βάζουν στη θέση τους τούς φασίστες και αγωνίζονται τίμια και ακούραστα». 

Μια εργάτρια γης με το όνομα Φωτεινή μνημονεύεται για την ακούραστη δράση της. «Η συναγ. Φωτεινή, από την Περίθεια, μεροκαματιάρισσα εργάτρια γης, κάνει 1 1/2 ώρα δρόμο για να δώσει συνδρομή για τον Αγώνα του Λαού».  

Στους Κοψοχειλάδες μια άλλη αγωνίστρια έδινε τον τόνο σε αγώνες που αφορούσαν μεταξύ άλλων τη διαλυτική - διαβρωτική δουλειά του ΕΛΑΣ στη ναζιστική δύναμη, την απόκρυψη και τροφοδοσία καταδιωκόμενων αγωνιστών, καθώς και τη φροντίδα για Εβραίους του νησιού που βρίσκονταν παράνομα στη βόρεια Κέρκυρα, προφανώς στο πλαίσιο των προσπαθειών του ΕΑΜ να τους σώσει. «Η συναγ. Φωτούλα Κοντοσόρου πρωτοστατεί στη συνδεσμολογία, στη διάλυση του Γερμανικού στρατού, στην περιποίηση αγωνιστών, και στην περιποίηση παρανομούντων Ισραηλιτών, μ' άλλες κοπέλλες των Κοψοχειλάδων».

Ορισμένες ανέπτυξαν πρωτοπόρο οργανωτικό ρόλο, καθώς, «με την απόχτηση μεγαλύτερης συνείδησης του αγώνα, σιγά - σιγά ξεκινούν οι ίδιες και οργανώνουν τα χωριά». 

Αναφέρονται συγκεκριμένα πρόσωπα, όπως η Τσάντα Δούκα στο χωριό Βελονάδες. Αυτή «δίνει πρώτη το παράδειγμα». Μια άλλη, η Ελένη Σαρακηνού από την Περίθεια, «είναι η γεμάτη πίστη συναγωνίστρια, που δουλεύει με το όραμα μιας Λεύτερης Κέρκυρας». 

Με θέρμη και ενθουσιασμό τα μέσα περίπου του 1944, στις συνθήκες τις ναζιστικής κατοχής, πολλές γυναίκες συμμετείχαν σε διαδικασίες για την ανάδειξη εκπροσώπων του λαού του νησιού, για την εθνοσυνέλευση που οργάνωνε στην απελευθερωμένη Ευρυτανία η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) των αντιστασιακών οργανώσεων. Για πρώτη φορά, τότε, μεγάλος αριθμός γυναικών του νησιού, άνω των 18 ετών, πήρε μέρος σε εκλογές. Να πώς περιέγραψε η εφημερίδα την κινητοποίησή τους: «Από 18 χρονώ και πάνω τρέχουν στην πόλη και στα χωριά να βγάλουν τους αντιπροσώπους των. Γίνονται μεγάλες συγκεντρώσεις με κίνδυνο της ζωής των. Η Γκεσταπό πιέζει τα πάντα. Κι' όμως καμμιά δε λυγίζει. Υπογράφουν όλες, σχεδόν, δίχως ενδοιασμούς, και τους εξηγείται αναλυτικά ο τρόπος και η σημασία των εκλογών. Επιλέγουν τις καλύτερες και καταλληλότερες. Εργάτισσες, αγρότισσες, υπάλληλοι, νοικοκυρές δέχονται με χαρά την αναγνώριση των δικαιωμάτων τους».

Και κατέληγε το σχετικό δημοσίευμα: 

«Αυτό είναι με λίγες γραμμές το έργο των γυναικών της Κέρκυρας μέσα στο ΕΑΜ. Με σφιγμένη την καρδιά για το κακό της χώρας μας και του σπιτιού μας οι Κερκυραίες παλέψανε! Με τη βοήθεια και τα φώτα του ΕΑΜ κάναμε ό,τι μπορούσαμε για τη ζωή και τη Λευτεριά μας. Γυναίκες, Κορίτσια ο αγώνας μας συνεχίζεται! Όσο δυστυχούμε θα παλεύουμε. Θέλουμε ομαλή δημοκρατική ζωή, ψωμί, λεύτερο νοικοκυριό, χαρούμενη οικογένεια. Κι' αυτά μόνο με την πάλη θα τα κερδίσουμε, τη μαζική!». 

* Κείμενο αφιερωμένο στη μνήμη της Γιολάντας Καββαδία (Κέρκυρα 15.8.1918 - Κέρκυρα 29.4. 2007).

ΜΕΜΑΣ ΧΡΗΣΤΟΥ