Ήταν 16 Μάη, θαμποχάραμα, πριν εβδομήντα τρία χρόνια. Ώρες πριν, η χτισμένη από τους Βρετανούς φυλακή-κάτεργο της Κέρκυρας, καθώς από τα μεσάνυχτα ο χρόνος κυλούσε αμείλικτα για επτά πολιτικούς κρατούμενους, αντιλαλούσε καντάδες κι άλλα επτανησιακά τραγούδια. Πέντε Κεφαλονίτες μελλοθάνατοι τραγουδούσαν, ανάμεσα σε άλλα, ίσως κι εκείνο το χρονολογούμενο από τη βρετανική Κατοχή της Επτανήσου τραγούδι που σώθηκε με τον τίτλο «Σ' ένα παπόρο μέσα».
Ίσως όμως κι όχι, μπορεί να τραγουδούσαν άλλα εξίσου ωραία επτανησιακά άσματα. Δεν έχει σωθεί τι ακριβώς τραγουδούσαν, παρά μόνο ότι ήταν τραγούδια της Επτανήσου. Το σίγουρο είναι πως αποχαιρετούσαν τη ζωή.
Αντιλαλούσαν οι φυλακές...
Από τα κελιά τους οι πέντε Κεφαλονίτες είχαν μεταφερθεί στο «κελί του Γολγοθά». Στο κελί της φυλακής, δηλαδή, όπου συνήθως μετά τα μεσάνυχτα μετέφεραν τους προς εκτέλεση πολιτικούς κρατούμενους λίγες ώρες πριν τους πάρουν με καμιόνι στο λιμάνι της πόλης κι από εκεί με καΐκι στο κοντινό νησάκι Λαζαρέτο, όπου τους περίμενε, μέσα στο θαμποχάραμα, εκτελεστικό απόσπασμα από στρατιωτική δύναμη του Παλαιού Φρουρίου της πόλης.
Στο Λαζαρέτο. Εκεί όπου οι Ιταλοί κατακτητές μόλις πριν από έξι χρόνια, το 1943, είχαν στήσει στρατόπεδο συγκέντρωσης υποστηρικτών του ΕΑΜ, της ΕΠΟΝ ή άλλων οργανώσεων και είχαν φυλακίσει ακόμη και μαθητές και άλλους αντιστασιακούς της Κέρκυρας, της Κεφαλονιάς, της Ζακύνθου, της Λευκάδας, οδηγώντας εκεί τελικά αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης από κάθε μεριά της Ελλάδας.
Εκείνοι τραγουδούσαν!
«Μα εμείς θα τραγουδάμε...», κατά πως έλεγαν κάποιοι άλλοι Επτανήσιοι πρόγονοί τους πριν από έναν αιώνα στα αγγλοκρατούμενα Επτάνησα.
Επτανήσιοι ήταν οι πέντε από τους επτά πολιτικούς κρατούμενους των φυλακών που εκείνο το βράδυ ήθελαν ίσως να μη ξημέρωνε. Γιοι της Κεφαλονιάς και οι πέντε. ΕΑΜίτες όλοι τους.
Ίσως ήταν και κομμουνιστές, ίσως όχι. Υπάρχουν κάποια στοιχεία για όλους τους, μα οι έρευνες για τη δράση τους και η συγκέντρωση στοιχείων για την προσωπικότητά τους συνεχίζονται. Θα αρκεστούμε σήμερα σε μαρτυρίες για εκείνους, που άφησαν συγκρατούμενοί τους αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης. Το βέβαιο είναι ότι και οι πέντε αρνήθηκαν να αποκηρύξουν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας με αντίτιμο τη ζωή τους. Για τον λόγο αυτό εκτελέστηκαν τότε από το μεταπολεμικό κράτος στο Λαζαρέτο.
Να, όπως σώθηκε από συγκρατούμενούς τους, τι συνέβη στη φυλακή εκείνες τις ώρες πριν χαράξει το φως της 16ης του Μάη του 1949 και τους πάρουν για το Λαζαρέτο:
«Στο κελί της απομόνωσης οι μελλοθάνατοι το 'ριξαν αμέσως στα τραγούδια. Τραγούδαγαν τις όμορφες χορωδιακές καντάδες της Επτανήσου».
Έτσι αποχαιρετούσαν τη ζωή.
Σώθηκαν στη μνήμη των άλλων μελλοθάνατων και των πέντε τα ονόματα, μαζί με παραλλαγές ή παρανόμια τους. Είναι καταχωρημένα άλλωστε, άλλοτε με ακρίβεια και άλλοτε όχι, σε επίσημα κρατικά έγγραφα. Όπως και σε τεύχος του Φύλλου της Εφημερίδας της Κυβερνήσεως με αριθμό 42 και ημερομηνία 9 Ιούνη 1949, που πιστοποιεί την εκτέλεσή τους τις 16 Μάη 1949 στο Λαζαρέτο.
Γιαννάτος Μιχάλης. Έτσι λεγόταν ο ένας από αυτούς τους πέντε Κεφαλονίτες που εκτελέστηκαν τότε.
Ο Μιχάλης (Μιχαήλ) Γιαννάτος (Λεγάτος, Δεγάτος) γεννήθηκε στο χωριό Διλινάτα της Κεφαλονιάς, κοντά στο Αργοστόλι, το 1909. Ήταν ιδιωτικός υπάλληλος και ζούσε, όταν τον είχαν συλλάβει, στην Αθήνα. Την περίοδο της Κατοχής είχε ενταχθεί στο ΕΑΜ. Εκτελέστηκε σε ηλικία 40 ετών.
Μοντεσάντος Γεράσιμος, το όνομα ενός άλλου από τους συμπατριώτες του που εκείνη την ημέρα είχε την ίδια τύχη.
Ο Γεράσιμος Μοντεσάντος (Μοντεσάτος, Μοτσετσάντος) γεννήθηκε στο χωριό Μαυράτα της Κεφαλονιάς, επίσης κοντά στο Αργοστόλι, το 1913. Καταγόταν από εύπορη οικογένεια με δημοκρατικές αρχές. Ολόκληρη η οικογένειά του εντάχθηκε από την αρχή της Κατοχής στην Εθνική Αντίσταση. Είχε εμπορικές δραστηριότητες και μάλλον πιάστηκε κι αυτός στην Αθήνα, όπου ίσως είχε μετακομίσει.
Σύμφωνα με συγκρατούμενούς του στην Κέρκυρα, «η πατριωτική δράση του οδήγησε κι αυτόν μετά τη Βάρκιζα στις φυλακές και στην καταδίκη του σε θάνατο (...) Η δε νύφη του απαγχονίστηκε από τους Γερμανούς». Εκτελέστηκε σε ηλικία 36 ετών.
Μπάλας Κώστας ονομαζόταν ο τρίτος από τους πέντε εκτελεσμένους στο Λαζαρέτο γιους της Κεφαλονιάς τις 16 Μάη 1949.
Ο Κώστας (Κωνσταντίνος) Μπάλας (Μπάλλας) γεννήθηκε το 1904 στο μαρτυρικό χωριό Αργίνια της Κεφαλονιάς, που τον Ιούνιο του 1944 είχε καεί και καταστραφεί από Γερμανούς και ντυμένους με γερμανικές στολές Έλληνες συνεργάτες τους της περιβόητης Οργάνωσης ΠΟΚ, καθώς το χωριό χαρακτηριζόταν ως «αετοφωλιά» της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης στο νησί. Μεγάλωσε σε αγροτική οικογένεια και έγινε τροχιοδρομικός υπάλληλος στην εταιρεία του δικτύου τραμ στην Αθήνα. Στη διάρκεια της μεταξικής δικτατορίας έχασε τη δουλειά του. Ασχολήθηκε με αγροτικές εργασίες. Την περίοδο της Κατοχής αναδείχθηκε σε δυναμικό μαχητή του ΕΑΜ. Όταν συνελήφθη, μετά την απελευθέρωση της χώρας από τους Γερμανούς, βρισκόταν στο Μαρκόπουλο Αττικής.
Συγκρατούμενοί του στην Κέρκυρα άφησαν για εκείνον, επί λέξει, τα ακόλουθα στοιχεία:
«Μπάλας Κώστας. Καταγόταν από αγροτική οικογένεια. Αρχικά μετά τη στρατιωτική του θητεία διορίστηκε τροχιοδρομικός υπάλληλος. Η μεταξική δικτατορία τον απέλυσε για τις προοδευτικές του ιδέες. Με την εχθρική κατοχή εντάχθηκε αμέσως στο ΕΑΜ και ανέπτυξε πλούσια δράση. Υπόφερε αφάνταστες ταλαιπωρίες, όπως και η γυναίκα του Ελευθερία. Τους κάψαν το σπίτι με όλα τα υπάρχοντά τους. Σαν στέλεχος κι αυτός του ΕΑΜ είχε την ίδια τύχη με άλλους συναγωνιστές του».
Ήταν 45 ετών όταν τον εκτέλεσαν.
Χάλδας Νίκος, ο τέταρτος Κεφαλονίτης εκτελεσμένος εκείνο το χάραμα.
Ο Νίκος (Νικόλαος) Χάλδας (Χαλδάς, Γλωσσάς) γεννήθηκε στο χωριό Βαλεριάνος ή Βαλεριάνο της Κεφαλονιάς το 1904. Ήταν εύπορος αγρότης.
Έχουν σωθεί για τον ίδιο οι εξής μαρτυρίες συγκρατουμένων του στην Κέρκυρα:
«Μισή ώρα μετά τη νυχτερινή κατάκλιση παίρνουν 7 αντιστασιακούς, πέντε από την Κεφαλονιά: Νίκος Χάλδας ή Γλωσσάς του Γεράσιμου, 45 χρονών, χτηματίας, από το Βαλεριάνο (...) Ο Νίκος Χάλδας ήταν από εύπορη οικογένεια. Ήταν απόφοιτος γυμνασίου (...) Ήταν ένας άνθρωπος ήπιος, ευγενικός, γλυκομίλητος, με λεπτά αισθήματα και πολύ πράος (...) Έβγαλε το γυμνάσιο με άριστα. Η αγάπη του στις πνευματικές μελέτες και η ευπορία του τού επέτρεψαν να κάνει από προπολεμικά στο σπίτι του μία βιβλιοθήκη με δύο χιλιάδες τόμους βιβλία. Έτσι γνωρίστηκε με Έλληνες και ξένους προοδευτικούς συγγραφείς. Εγκολπώθηκε από τότε τα προοδευτικά ιδανικά (...) Η ιταλογερμανική κατοχή έθεσε στο Νίκο το καθήκον να ξεκινήσει απ' τους πρώτους στο Δήμο Εληού την οργάνωση της Εθνικής Αντίστασης (...) Μετά τη Βάρκιζα, που άρχισε το πογκρόμ ενάντια στους αγωνιστές, ο Ν. Χάλδας μαζί με τόσους και τόσους άλλους κλείστηκε στις φυλακές (...)
Αρχές του 1949 τον επισκέφτηκε στις φυλακές Κέρκυρας κάποιος εκπρόσωπος του Ντίνου Τσαλδάρη. Του πρότεινε άμεση χάρη και αποφυλάκιση υπό τον "όρο" να φύγει αμέσως για την Αμερική. Στην Αμερική ζούσε ο αδερφός του Αριστοτέλης που ήταν και ευκατάστατος επιχειρηματίας. Ο Νίκος απέρριψε ως ανήθικη την πρόταση αυτή».
Εκτελέστηκε σε ηλικία 45 ετών.
Χιόνης Αλέκος, το όνομα του πέμπτου Κεφαλονίτη αγωνιστή που εκτελέστηκε εκείνη τη μέρα.
Ο Αλέκος (Αλέξανδρος) Χιόνης (Χιώνης) γεννήθηκε το 1916 στο χωριό Ατσουπάδες της Κεφαλονιάς. Ζούσε εκεί και, για ένα χρονικό διάστημα, στο Αργοστόλι. Ήταν αγρότης. Την περίοδο της Κατοχής εντάχθηκε στην Εθνική Αντίσταση. Του κάψανε το σπίτι.
Για τη δράση του, τον χαρακτήρα του και την αντίδραση του ιδίου και των άλλων αγωνιστών της Κεφαλονιάς κυρίως τη βραδιά της μεταφοράς τους από τα κελιά τους στο «κελί του Γολγοθά», ενόψει της επικείμενης εκτέλεσής τους, συγκρατούμενοί του στην Κέρκυρα διέσωσαν τα εξής στοιχεία:
«16 Μάη του '49, μισή ώρα μετά τη νυχτερινή κατάκλιση παίρνουν (...)
Κανένα σημάδι ως τη στιγμή αυτή δεν είχε προϊδεάσει τους κρατούμενους γι' αυτό. Ήταν κάτι ανυποψίαστο.
Μάλιστα ο διευθυντής της φυλακής το απόγευμα της μέρας αυτής, είχε ανοίξει τα μεγάφωνα και μετέδιναν έναν ποδοσφαιρικό αγώνα. Ίσως το έκανε αυτό για να πονέσουν πιο πολύ οι κρατούμενοι (...)
Αλέκος Χιώνης του Μιχάλη, 36 χρονών, γεωργός, από τις Ατσουπάδες (...) Κι αυτός αγρότης και προοδευτικός. Αγωνίστηκε σθεναρά κατά των καταχτητών. Του κάψαν το σπίτι και πέρασε πολλές δοκιμασίες (...)
Τα χωνιά των δεσμωτών ξαναβουίζουν πάλι απόψε πένθιμα (...)
Οι διαλεχτοί του χάρου καλούν στην απομόνωση μερικούς κρατούμενους συναγωνιστές τους. Οι επισκέπτες τούς βρίσκουν όλους ευδιάθετους, ομιλητικούς και με ηθικό ακμαίο. Τέτοιο ηθικό και τέτοια περηφάνια νιώθουν μόνο εκείνοι που ξέρουν να μένουν ορθοί στο δρόμο τους (...)
Στο κελί της απομόνωσης (...) τραγούδαγαν τις όμορφες χορωδιακές καντάδες της Επτανήσου.
Μ' αυτά τα τραγούδια που κράτησαν όλη τη νύχτα αποχαιρέταγαν τη ζωή κι όλους τους συνανθρώπους τους.
Ο διευθυντής Ν. Τουρνάς που άκουγε όλη τη νύχτα απ' το γραφείο του αυτά τα χορωδιακά τραγούδια, καθώς και για τα τόσο ευγενικά φερσίματά τους, που φαίνεται κρατούνταν ενήμερος, πήγε λίγο πριν τους πάρουν για το Λαζαρέτο να τους αποχαιρετήσει. Και ίσως είναι οι μόνοι, απ' αυτούς που έπεσαν, στους οποίους πήγε».
Σε ηλικία 33 ετών εκτελέστηκε ο Αλέκος Χιόνης, μαζί με τους Κεφαλονίτες συναγωνιστές του Μιχάλη Γιαννάτο, Γεράσιμο Μοντεσάντο, Κώστα Μπάλα και Νίκο Χάλδα και άλλους δύο Έλληνες συναγωνιστές τους πολύ νεότερούς τους, που προφανώς είχαν συνταχθεί με τους Νέους του ΕΑΜ την περίοδο της Κατοχής, με την ΕΠΟΝ.
Πάνος Κελεμπεσιώτης και Θεόδωρος Παπαδημητρίου, τα ονόματα των άλλων δύο που «έπεσαν» στο Λαζαρέτο μαζί τους από κρατικά βόλια, σε ηλικία 22 ή 24 ετών ο πρώτος και 21 ή 23 ετών ο δεύτερος, σαν σήμερα πριν από 73 χρόνια.
Είχαν κι εκείνοι αρνηθεί να αποκηρύξουν το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας και το δίκιο.
ΑΛΕΚΟΣ ΠΡΙΦΤΗΣ