«Να φθάσομε εις την επιθυμητήν ισότητα, εις τον κομμουνισμό». Αυτό πρέσβευε και έγραφε το 1860 στην Κέρκυρα, ως ανάγκη για τη λύτρωση των κοινωνιών από την αδικία και την εξαχρείωση, ο Νικόλαος Κονεμένος. Οι απόψεις του αποτελούν την πρώτη γνωστή, ευμενή γραπτή αναφορά στον κομμουνισμό στον ελληνικό χώρο. Περιλαμβάνονται σε μια -αποκαλυπτική για το κοινωνικοπολιτικό κλίμα στην Κέρκυρα και τα άλλα υπό βρετανική «προστασία» Ιόνια Νησιά- επιστολή που έστειλε από την Κέρκυρα στον Ανδρέα Λασκαράτο, στην Κεφαλονιά, τις 28 Απριλίου 1860.
Ο Νικόλαος Κονεμένος (1832-1907), εξέχουσα και ασυμβίβαστη μορφή της διανόησης της εποχής του στην Κέρκυρα, μπορεί να θεωρηθεί, καταρχάς, ο πρωτοπόρος διανοητής και υποστηρικτής των σοσιαλιστικών - κομμουνιστικών ιδεών στο νησί.
Τηρουμένων των αναλογιών, θα μπορούσε να πει κανείς ότι όπως η πνευματική κληρονομιά του Διονύσιου Σολωμού για το γλωσσικό ζήτημα δημιούργησε στην Κέρκυρα έναν ευρύ κύκλο πρωτομάχων για την επιβολή της δημοτικής γλώσσας, οι ριζοσπαστικές και επαναστατικές κοινωνικές ιδέες του Νικόλαου Κονεμένου, ως έκφραση έστω ενός ουτοπικού σοσιαλισμού, βρήκαν γόνιμο έδαφος και επηρέασαν αρκετούς από τους πρωτεργάτες της ίδρυσης του Σοσιαλιστικού Ομίλου Κέρκυρας το 1911, τέσσερα χρόνια μετά τον θάνατό του. Ο λογοτέχνης Κωνσταντίνος Θεοτόκης, πρωτεργάτης της δημιουργίας του Ομίλου, ήθελε, αλλά δεν πρόλαβε να εκδώσει το σύνολο του έργου του. Μια άλλη ηγετική μορφή του Ομίλου, ο Αριστοτέλης Σίδερις, επηρεάστηκε στα νεανικά του χρόνια αποφασιστικά, όπως αναφέρει, από τον Νικόλαο Κονεμένο.
Στο λεύκωμα που εξέδωσε η Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ για τα 100 χρόνια του Κόμματος επισημαίνονται οι πρωτοποριακές, για την εποχή του, θέσεις του. Ο Κονεμένος θεωρούσε άλλωστε, παρά τις ουτοπικές κομμουνιστικές αντιλήψεις του, αναπόφευκτη την κοινωνική επανάσταση.
Αναφορά στον Ν. Κονεμένο στο λεύκωμα του ΚΚΕ για τα 100 χρόνια του
Ο Νικόλαος Κονεμένος γεννήθηκε τις 15 Δεκεμβρίου 1832 στην Πρέβεζα, αλλά μεγάλωσε και πέρασε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του στην Κέρκυρα, όπου και φοίτησε στην Ιόνιο Ακαδημία. Η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στην πόλη της Κέρκυρας όταν αυτός ήταν εννιά χρονών. Ο πατέρας του ήταν Ηπειρώτης και είχε διατελέσει γενικός πρόξενος της Τουρκίας στα Επτάνησα (1819-1824), ενώ η μητέρα του ήταν Λευκαδίτισσα.
Στην επιστολή με ημερομηνία 28 Απριλίου 1860, που έφερε στο φως ο Γιώργος Αλισανδράτος το 1996, ο Ν. Κονεμένος εξαίρει τις φιλανθρωπικές, όπως τις αποκαλεί, κοινωνικές ιδέες που είχαν αρχίσει να γίνονται συμπαθείς ή και αποδεκτές από μεμονωμένους παράγοντες του κινήματος των Ριζοσπαστών για την ένωση της Επτανήσου με την Ελλάδα.
Τότε, δώδεκα περίπου χρόνια μετά την έκδοση του «Κομμουνιστικού Μανιφέστου» από τον Καρλ Μαρξ και τον Φρίντριχ Ένγκελς, ο Ν. Κονεμένος γράφει στον Ανδρέα Λασκαράτο στην Κεφαλονιά, αναφερόμενος μεταξύ άλλων και στον πρωτοπόρο Ριζοσπάστη βουλευτή της Κεφαλονιάς Ιωσήφ Μομφερράτο:
Αγαπητέ φίλε,
Έλαβα το γράμμα σου των 23. - Ακόμα καλά καλά δεν ημπορώ να καταπεισθώ όπως μπορεί να γκρεμιστή η δημοκοπία χωρίς πρώτα να ξερριζωθούν οι προλήψεις του όχλου. Η δημοκοπία βασίζεται εις προλήψεις, και ζει κολακεύοντας και υπηρετώντας αυταίς ταις προλήψεις. Ο δημοκόπος ψευτοριζοσπάστης κάνει τη δουλειά του δίνωντας εις τον όχλο να καταλάβη όπως ό,τι αυτός ο ίδιος όχλος πιστεύει, είναι αληθινό και ορθό· και αφίνωντας κατά μέρος τα θρησκευτικά, όπως δεν πρέπει να δεχτή κανένα καλό όπου ήθελε του δοθή από την Προστασία· όπως δεν πρέπει να συνθηκολογήση με δαύτηνε· όπως ή Ένωσι ή τίποτα· ή οι Άγγλοι να φύγουν από τα Νησιά ή τα Νησιά να μείνουν για πάντα στην ελεεινή κατάστασι όπου βρίσκονται τώρα. Εμείς μπορούμε βέβαια ν' αποδείξωμε εις τον όχλο και να τονέ κάμομε κιόλα να πεισθή όπως αυτός ο δημοκόπος δεν πιστεύει το παραμικρό από εκειά που διδάσκει, μα όπως ηύρηκε την περίστασι για να κερδοσκοπήση απάνο σ' αυταίς ταις διδασκαλίαις, προσποιούμενος όπως ταις πιστεύει (...)
Και πάλε το ματαλέω, άλλο είναι δημοκόπος και άλλο είναι δημοκοπία· ημπορείς να γκρεμίσης τον δείνα ή δείνα δημοκόπον, χωρίς όμως με τούτο να μπορέσης να γκρεμίσης και τη δημοκοπία. Για να γκρεμιστή η δημοκοπία, χρειάζεται να ξερριζωθούν αι προλήψεις απάνου εις ταις οποίαις είναι θεμελιωμένη· όταν της λείψουν τα άρματα, τότε μόνον πέφτει η δημοκοπία (...)
Ο Μομφερράτος ζητώντας την Ένωσι, άλλο δεν ζητεί παρά την ανάπτυξι του τόπου του, την οποίαν ανάπτυξι στοχάζεται όπως ποτέ δεν θανά μπορέσει ο τόπος του ν' απολάψη από την Προστασία. Με άλλα λόγια, ο Μομφερράτος δεν ζητεί παρά εκείνο που ζητούμε κι εμείς, με τη διαφορά μονάχα όπου εμείς στοχαζόμαστε κ' έχομε την πεποίθηση όπως αυτήν τη βελτίωση, αυτή την ανάπτυξι μπορούμε, αν ίσως θελήσομεν ναν την απολάψωμε και από την ίδια την Προστασία, το ίδιο καθώς ήθελε μπορέσωμε ναν την απολάψωμε και από την ένωσί μας με την Ελλάδα (...)
Ο Μομφερράτος δεν θέλει την Ένωσι παρά ως ένα μέσον για να μπορέση να εφαρμόση ταις φιλανθρωπικαίς αρχαίς του· ο Μομφερράτος, καθώς ηξεύρεις, είναι κοινωνιστής, και άλλο δεν ζητεί παρά την πρόοδο και την ανάπτυξι της κοινωνίας, πρόοδο και ανάπτυξι υλική και διανοητική, ακατάπαυτη, για να μπορέση αγάλια 'γάλια η κοινωνία να φτάση εις ένα σημείον πολιτισμού (το οποίον είναι το non plus ultra) και να διοργανισθή διαφορετικά βάνωντας εις ενέργεια ένα σύστημα γενικής και τελείας ισότητος και ελευθερίας μεταξύ όλων των πολιτών. Να το όνειρο του Μομφερράτου, το οποίον κ' εγώ αν μ' ερωτήσης, το παραδέχομαι ως ένα όνειρο φιλανθρωπίας και δικαιοσύνης, αληθινού πολιτισμού, μα πάντα όνειρο, οπού για να εφαρμοσθή εις την Ελλάδα πρέπει να περάσουνε το λιγότερο δεκαεφτά μιλλιούνια αιώνες. Ο Μομφερράτος, με άλλα λόγια, είναι μαθητής του Prudhon, Louis Blanc, κτλ. και το Δημοκρατικό του πολίτευμα άλλο δεν είναι παρά ένα πρώτο σκαλί το οποίον θα μας φέρει εις ένα δεύτερο, εις ένα τρίτο και καθεξής, όσο που να φθάσομε εις την επιθυμητήν ισότητα, εις τον κομμουνισμό, γιατί κι ο ίδιος ο Μομφερράτος παραδέχεται όπως τέτοιαις αρχαίς δε μπορεί να εφαρμοσθούνε παρά βαθμολογικώς και με τον καιρό (...)
Τόσον ώστε, καθώς βλέπεις, ο αληθινός ριζοσπάστης άλλο δεν ζητεί παρά πρόοδο, και γι' αυτήν την πρόοδο είναι όπου χαλεύει την Ένωσι, γιατί από την Προστασία απελπίσθηκε πλέον να κάθεται να περιμένη. Η λέξις λοιπόν Ριζοσπάστης είναι συνώνυμη με το προοδευτικός ή, ανή θέλεις, και με το communiste, καθώς παρμένη η λέξις εις το καθαυτό νόημά της, κάνει ώστε κ' εγώ νάμαι ριζοσπάστης, και συ ριζοσπάστης, και εν γένει κάθε άνθρωπος ο οποίος επιθυμεί την παντοτεινή και απεριόριστη πρόοδο και ανάπτυξι της κοινωνίας. Ο Μομφερράτος επαρουσίασε εφέτος για την Βολή ένα νομοσχέδιον καθολικής ψήφου, από το οποίον δεν εξαιρούσε μήτε τους Εβραίους· αν αυτό το νομοσχέδιο ήθελε συζητηθή, δεν ηξέρω πώς ήθελε μπορέση ο Μομφερράτος ναν τα βγάλη πέρα με την Ορθόδοξη Βουλή μας και με τον όχλο. Φαντάσου τι περίεργη συζήτησι ήθελε γένει! Ίσως, στο ύστερο ύστερο, ήθελε στείλουνε και τη δουλειά στον Δεσπότη (...)
Όσο για τους ψευτοριζοσπάσταις, αυτοί επιαστήκανε από ιδέαις
ευκολονόηταις και ευκολοχώνευταις για τα μυαλά του όχλου· ο όχλος εις τον Ριζοσπαστισμό δεν είχε ιδεί και δεν είχε καταλάβει παρά μια ξερή λέξι "Ένωσι!", για την οποίαν λέξι εφανατίστηκε και η αγυρτεία ηύρηκε καλή την περίστασι κ' έπιασε ως άρμα της αυτήν τη λέξι. Τόσον ώστε, οι πρώτοι, οι αληθινοί ριζοσπάστες, εγινήκανε, χωρις ναν το 'νοιώσουνε, τα όργανα της αγυρτείας, και εσπείρανε για τούτους τους ύστερους δημοκόπους ψευτοριζοσπάστες. Και τούτο βέβαια εσυνέβηκε, επειδή οι πρώτοι εκείνοι ριζοσπάστες δεν είχανε φροντίσει ν' αναπτύξουνε καθώς έπρεπε ταις αρχαίς τους (...)
Για να έρθωμε τώρα και σ' εμάς· μου λες όπως άλλο δεν έχεις στον νου σου και στην καρδιά σου παρά την ηθίκευσι της κοινωνίας. Σου φαίνεται εύκολο πράμμα αυτό να κατορθωθή, αγαπητέ μου Κ. Λασκαράτε; Και τάχα δεν είναι και αυτό ένα όνειρο σαν εκείνο του Μομφερράτου; Την ηθίκευσι της κοινωνίας! Και τάχα δεν είναι το ίδιο καθώς αν ήθελε φωνάξεις την πολιτεία του Πλάτωνος!, την οποίαν φωνάζει ο Μομφερράτος; Και ποία τάχα είναι η διαφορά σας;
Ο Μομφερράτος κυττάζει εις τον σκοπό, χωρίς να συλλογίζεται για τα μέσα· εσύ κυττάζεις τα μέσα, χωρίς να συλλογίζεσαι τον σκοπό· δεν είναι τούτη η διαφορά σας; Την ηθίκευσι της κοινωνίας! Και μήπως από καταβολής κόσμου δεν έχουνε δουλέψει και θρησκεία και φιλοσοφία και δύναμις για να μπορέσουνε να επιτύχουνε αυτήν την ηθίκευσι της κοινωνίας, την οποία μοναχός σου τώρα και με τα μικρά εκείνα μέσα και βοηθήματα τα οποία ένας μοναχός άνθρωπος ημπορεί να έχη, εβάλθηκες να κατορθώσης;
Συμφωνώ, ναι, όπως και συ ημπορείς να δουλέψης καθώς έχουνε δουλέψει τόσοι και τόσοι άλλοι προτήτερά σου· όπως και συ ημπορείς να βάλης μια πέτρα εις το μεγάλο θεμέλιο· μα δε θανά δουλέψεις παρά για τους απογόνους και για τους μέλλοντας αιώνας, και για τους απογόνους και για τους μέλλοντας αιώνας θανά καρπίσουν οι ίδρωτες οι δικοί σου και οι ίδρωτες και τα αίματα των αιώνων των περασμένων (...)
Ο φίλος σου
Ν. Κονεμένος
Κορφοί, 28/4 60
Σύμφωνα με τον Γ. Αλισανδράτο, ο Ν. Κονεμένος παρουσίασε προδρομικό, ανανεωτικό και θαρραλέο συγγραφικό έργο. Διακρίθηκε για τον ρωμαλέο στοχασμό του, την οξυδέρκεια, την ειλικρίνεια, τον ορθολογισμό και τον κοινωνικό προβληματισμό του. Πολύ σημαντικά είναι τα δοκίμιά του για τη γλώσσα, καθώς το 1873 και το 1875, δηλαδή πολύ πριν από τον Γιάννη Ψυχάρη, ανακίνησε το ζήτημα της δημοτικής και πρότεινε λύσεις σωστές και μετρημένες, χωρίς ακρότητες και ανεφάρμοστους κανόνες.
Έγραψε επίσης δοκίμια για την οικογένεια και την κοινωνία, για ποικίλα θέματα της κοινωνικής και πνευματικής ζωής, καθώς και αρκετά ποιήματα. «Ό,τι ο Κονεμένος εκήρυξε ηχεί ως κήρυξις πολέμου κατά του αρχαϊσμού», είχε γράψει ο Κάρολος Κρουμπάχερ, υποστηρίζοντας ότι οι προτάσεις του Κονεμένου αποτελούσαν τη «λύση του γλωσσικού ζητήματος».
Το 1863 ο Κονεμένος εξέδωσε την πρώτη ποιητική συλλογή του με τίτλο «Η Συναπάντησι». Ακολούθησαν οι εκδόσεις «Στιχουργήματα» το 1864 και «Ποιήματα και πεζά υπό Νικολάου Κονεμένου» το 1867. Στη συνέχεια, το 1873 εξέδωσε τη μελέτη του «Το ζήτημα της γλώσσας υπό Νικολάου Κονεμένου», για να ακολουθήσει η μελέτη «Και πάλε περί γλώσσας» το 1875. Συνέχισε με τις μελέτες «Η Οικογένεια» (1876) και «Η υπόθεσις των αδελφών Μπονάτη» (1879), που αφορούσε υπόθεση δολοφονίας, η οποία είχε συνταράξει το νησί. Το 1893 εξέδωσε το έργο «Lardi ed omicidi». Έκλεισε τον κύκλο των βιβλίων του με το έργο του «Διαθήκη Νικολάου Κονεμένου» το 1901. Όλα τα έργα του εκδόθηκαν στην Κέρκυρα.
Ιδιαιτέρως σημαντικό θεωρείται το κοινωνικό του δοκίμιο «Ladri ed omicidi» (Κλέφτες και φονιάδες), που είναι γραμμένο ιταλικά. Πρόκειται για μια επαναστατική έκφραση κοινωνικής αμφισβήτησης, ενδεικτική της εξέλιξης των σοσιαλιστικών ιδεών στην Κέρκυρα και την υπόλοιπη Επτάνησο τα τέλη του 19ου αιώνα.
Εξετάζονται σε αυτό οι φόνοι και οι κλοπές και διατυπώνονται πυκνές παρατηρήσεις για τον παραλογισμό και τα αίτια των πολέμων, για τη συσσώρευση του πλούτου και την ανοησία της πολυτέλειας, για την κοινωνική αδικία και τη φτώχεια, καθώς και για τον κομμουνισμό. Ασκείται οξύτατη θρησκευτική κριτική και υποστηρίζεται ότι οι χριστιανικές αρχές περί αγάπης που οφείλεις να έχεις ακόμη και έναντι των εχθρών σου δεν συμφωνούν με τη φύση του ανθρώπου.
Επίσης, εξετάζονται ο θεσμός της ιδιοκτησίας και η προοπτική του κομμουνισμού και το δοκίμιο ολοκληρώνεται με τη διατύπωση της άποψης ότι η κοινωνική επανάσταση είναι αναπόφευκτη, επειδή οι ανάγκες του ανθρώπου και η ανοησία της πολυτέλειας συνεχώς θα μεγαλώνουν, ενώ η φτώχεια και η αθλιότητα συνεχώς θα περισσεύουν.
«Η ιδέα του κομμουνισμού δεν είναι νέα και ούτε περίεργη. Κάθε οικογένεια εφαρμόζει στον εαυτό της το σύστημα του κομμουνισμού», αναφέρει ο Ν. Κονεμένος σε σημεία του δοκιμίου του, που μεταφράστηκαν από τον Γ. Αλισανδράτο. «Αν υπήρχε τρόπος να μπορούμε να εφαρμόσουμε ένα σύστημα κομμουνισμού σε μια ολόκληρη κοινωνία, αυτό θα ήταν το καλύτερο από τα συστήματα, χάρη στο οποίο πολλά και βαριά κακά θα είχαν θεραπευτεί. Αλλά τρόπος δεν υπάρχει, κυρίως γιατί λείπει η θέληση και η ένωση μεταξύ των ανθρώπων για ένα τέτοιο πράγμα. Ανεξάρτητα από την κακή προκατάληψη, που κάνει τα πνεύματα να είναι κακώς διατεθειμένα και δεν επιτρέπει στο μεγαλύτερο μέρος των ανθρώπων μιας κοινωνίας να συναινούν σ' αυτόν το σκοπό, υπάρχει και μια άλλη δυσκολία ακόμη», προσθέτει. Αναφέρει ότι για να είναι αποτελεσματικό το σύστημα «θα ήταν αναγκαίο να συναινούσαν τα 2/3 των πολιτών, ενώ, για το λόγο που αναφέρθηκε παραπάνω, πρέπει να περιμένουμε ότι αυτοί δε θα συναινούσαν».
Όσο για τη δυνατότητα ή μη της εφαρμογής τέτοιου συστήματος σ' έναν κύκλο κάπως εκτεταμένο, κατά τον Γ. Αλισανδράτο ο Ν. Κονεμένος συμβούλευε να δινόταν ως δώρο σε χίλιους φτωχούς μια έκταση γης ικανή να θρέψει έναν αριθμό τρεις ή τέσσερις φορές μεγαλύτερο, και να τους προμήθευαν τα μέσα της καλλιέργειας και ακόμη τα μέσα διατροφής για ένα ή δύο χρόνια, και να τους δινόντουσαν καλοί αρχηγοί, διαλεγμένοι μεταξύ των κομμουνιστών, υπό τη διεύθυνση των οποίων να πήγαιναν να εγκατασταθούν σχηματίζοντας εκεί ένα μικρό κράτος ή δημοκρατία κομμουνιστική. Κατ' αυτόν τον τρόπο θα φαινόταν αν το σύστημα είναι εφαρμόσιμο και θα φαινόταν συγχρόνως, ύστερ' από ένα διάστημα λίγων χρόνων, κατά πόσο θα ήταν δυνατό να ζήσουν οι άνθρωποι ευτυχείς κάτω από ένα τέτοιο σύστημα, ενώ στην περίπτωση που η έκβαση του εγχειρήματος ήταν κακή οι ιδέες του κομμουνισμού θα είχαν δεχθεί θανάσιμο πλήγμα και ο κόσμος «θα είχε μείνει ήσυχος για αιώνες».
Ο Ν. Κονεμένος -που απαρνήθηκε από τα νιάτα του τη μεγαλοαστική καταγωγή του και τάχθηκε με τον λαό- συμπέραινε ότι «μόνο με την αλλαγή του συστήματος και με την κατάργηση της ιδιοκτησίας θα ήταν δυνατό να διορθωθεί αμέσως και σχεδόν ριζικά, τουλάχιστο κατά τα 9/10, το κακό του φόνου και της κλοπής στον κόσμο». Πίστευε ότι «η επανάσταση, επανάσταση τρομακτική, δε θα μπορέσει να αργήσει».
Συγχρόνως πίστευε ότι μόνο με την καθολική εφαρμογή του κομμουνισμού μπορεί να διορθωθεί η κατάσταση. Επειδή όμως αυτό είναι δύσκολο να γίνει, πρέπει για να περιοριστούν οι αδικίες «στο μισό και λιγότερο από το μισό», να επιβληθεί βαριά φορολογία του εισοδήματος των πλουσίων, ως μικρή ανταπόδοση στις τάξεις των φτωχών και εξαθλιωμένων.
Προτομή του στην πλατεία Ν. Κονεμένου στην Πρέβεζα
Στη «Διαθήκη» του, το 1901, κάνοντας λόγο σε μια φανταστική διαθήκη διανομής μεγάλων ποσών που δήθεν κερδήθηκαν σε λαχείο στις ΗΠΑ και πέρασαν στην κατοχή του, με τον ιδιόρρυθμο λόγο του αναφέρει μεταξύ άλλων για το κοντινό στην πόλη της Κέρκυρας νησάκι Βίδο:
Αν ήμουν είκοσι χρόνους νεώτερος, θα αγόραζα από την Κυβέρνηση το Βίδο (και τούτο προς ζημία των κληρονόμων μου) ή σε άλλο μέρος κανένα άλλο νησί, που να είναι και λίγο μεγαλείτερο, και θα έφερνα από διάφορα μέρη κάμποσες οικογένειες χωρικών, κι όσες θα εμπορούσε το νησί διαθρέψει, και θα εσχημάτιζα εκεί ένα χωριό. Θα εχορηγούσα για τους πρώτους έναν ή δύο χρόνους τα μέσα της καλλιέργειας και διατροφής κι έπειτα θα άφινα να διατρέφονται οι κάτοικοι από τα προϊόντα, που θα ήταν κοινά κι οπού θα άφινα με τη διαθήκη μου να είναι για πάντα κοινά, με κάποιους αναγκαίους όρους. Θα έφερνα δασκάλους, οπού θα εδίδασκαν στα παιδιά ανάγνωση, γραφή, στοιχειώδην αριθμητική, γεωγραφία κτλ., μιά ξένη γλώσσα και τέχνη, κι όχι με βιβλία επιβαλμένα από το Υπουργείο, που είναι τόσα κι οπού είν' όλα ατελέστατα, κι οπού δεν έχουμε, μάθετέ το γονείς όσοι δεν το ξέρετε, μήτε ένα Αλφαβητάρι της προκοπής, αλλά με βιβλία οπού θα τα εδιόριζα κι οπού θα τα ετοίμαζα ο ίδιος εγώ. Εκείνα μάλιστα της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως είναι όλα για κάψιμο.
Άκρα κουφότης και ακρισία, και κακή αίσθηση επικρατούν εκεί, και φαίνεται σαν να είναι καμωμένα για να στρεβλώσουν τον νου και να διαφθείρουν την αίσθηση των παιδιών. Αν είχα εξουσία, θα εκαταδίκαζα τους διάφορους Υπουργούς Παιδείας, οπού είχαν εγκρίνει και συστήσει εκείνα τα βιβλία, τουλάχιστον σε δύο χρόνους φυλάκιση. θα έφερνα δασκάλους, οπού προ πάντων να είναι ικανοί να εμπνεύσουν στα παιδιά το αίσθημα της τάξεως και της δικαιοσύνης, κι οπού να τα μάθουν να μην είναι ψεύτες, διπρόσωποι, κακής πίστεως, μήτε με φίλους, μήτε και με εχθρούς, οπού να τα μάθουν να συλλογίζονται και να κρίνουν και να υποτάσσονται στον ορθό λόγο, ας ήτουν και με κακοφανισμό τους και με ζημία τους. Τα παιδιά δεν θα έβγαιναν από το νησί παρά σπανίως, και συντροφεμένα με τους δασκάλους, για να μη συναναστρέφονται με άλλα παιδιά και παίρνει το καθένα τα ελαττώματα όλων των άλλων κακοαναθρεμένων και διεφθαρμένων παιδιών της χώρας, και να μη συναναστρέφονται όσο είναι τρόπος και μήτε και με μεγάλους κι ακούν κάθε λογής κουταμάρα και κάθε λογής κακοσύνη.
Όταν ήθελε φτάσουν στην ηλικία δεκοχτώ ή είκοσι χρονών, θα έμεναν ελεύθερα να παν να ζητήσουν αλλού ένα έργο να ζήσουν, και στο νησί θα έμενε πάντα ο ανάλογος αριθμός κατοίκων (το περισσότερο γεωργών και ποιμένων) οπού το νησί θα εμπορούσε να σηκώσει. Όσο για τα θηλυκά, θα ελάβαιναν κι αυτά μιάν όμοιαν ανατροφή, και θα εμάθαιναν κι αυτά μιά τέχνη, και θα εμπορούσε να παντρεύονται κι όξω από το νησί και να προικίζονται ακόμα, αν και όσο τα εισοδήματα του νησιού, ήθελε το συγχωρούν. Το ίδιο και οι άντρες του νησιού θα εμπορούσε να παντρεύονται και να φέρνουν γυναίκες απόξω.
Κι αν κανένας ήθελε πάρει προικιό, το εισόσημα του προικιού του θα έμπαινε στο κοινό ταμείο. Από δικαστήρια για τες πολιτικές υπόθεσες δεν θα ήτουν ανάγκη, μήτε και για Ειρηνοδικείο· κι ως και οι ποινικές υπόθεσες θα ήταν εξ ανάγκης παραπολύ περιορισμένες και παραπολύ σπάνιες, αφού θα έλειπε η πρώτη και κυριότερη αιτία και το κίνητρο των σημερινών πολυπληθών πταισμάτων και εγκλημάτων, οπού είναι ο σφετερισμός ή ο πόθος του σφετερισμού της ξένης ιδιοχτησίας κτλ.
Η ιδέα μου αυτή, που δεν είναι και τελείως νέα, δεν θα ήτουν βέβαια μιά ουτοπία, καθώς θα εμπορούσε ίσως κάποιος να στοχαστεί, αφού υπάρχουν τα χρηματικά μέσα, και υπάρχει κι εκείνος οπού θα επρόσφερνε, και υπάρχει και το Βίδο, και υπάρχουν και οι δυστυχείς, οπού βρίσκονται στην ανάγκη να δεχτούν ένα ευεργέτημα, που θα τους έκανε να ζουν λίγο ανθρωπινότερα παρ' ό,τι ζουν σήμερα. Κι αν η Κυβέρνηση δεν έστεργε να δώσει το Βίδο, ή άλλο νησί της, οπού ν' αγοραστεί και εφαρμοστεί εκεί το σχέδιο αυτό της συστάσεως μιάς νέας μικρής κομμουνιστικής ή σοσιαλιστικής κοινωνίας μες στη μέση και στο πείσμα της σκουριασμένης της παλαιάς.
Σύμφωνα με τον Γιώργο Βαλέτα, που εξέδωσε τόμο με μεγάλο μέρος του έργου του Κονεμένου το 1965 («Κονεμένου Άπαντα. Τόμος πρώτος»), ακόμη και φωτισμένοι Κερκυραίοι διανοούμενοι συντηρητικών πολιτικών αρχών, όπως ο Ιάκωβος Πολυλάς, δεν συμπαθούσαν τον Ν. Κονεμένο «διά τας περί κοινωνίας αρχάς του». Επρόκειτο, όμως, για έναν «αληθινό διαφωτιστή» του καιρού του, που απέδωσε στην κοινωνία ένα μεγάλο έργο «μέσα σε αναθέματα και προπηλακισμούς».
Μεγάλο μέρος του αρχείου του Ν. Κονεμένου χάθηκε στη διάρκεια της Κατοχής, όταν το σπίτι του στην πόλη της Κέρκυρας επιτάχθηκε από τα ναζιστικά στρατεύματα.
Στη γενέτειρά του Πρέβεζα πλατεία της πόλης φέρει το όνομά του και προτομή του. Επίσης, το όνομά του φέρει η κεντρική αίθουσα εκδηλώσεων του Πολιτιστικού Κέντρου Πρέβεζας. Ο Δήμος της Πρέβεζας το 1992 είχε διοργανώσει συμπόσιο για το έργο του. Ακόμη, η Δημοτική Βιβλιοθήκη Πρέβεζας έχει εκδώσει βιβλίο για το έργο του, με τίτλο «Νικόλαος Κονεμένος. Ένας ριζοσπάστης λόγιος του 19ου αιώνα», αξιοποιώντας τα υλικά του συμποσίου.
Τη μεγάλη συνεισφορά του στην ανάδειξη του γλωσσικού ζητήματος και στην καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας έχει εξάρει, μεταξύ άλλων, ο Εμμανουήλ Κριαράς.
Ο Ν. Κονεμένος πέθανε στην Κέρκυρα την 1η Μαρτίου 1907. Στο έργο του είχε αναφερθεί, αναλυτικά, η κερκυραϊκή εφημερίδα «Φωνή», με την οποία ο Κονεμένος συνεργαζόταν τα τελευταία χρόνια της ζωής του. Ο ίδιος το 1858 είχε εκδώσει στο νησί το περιοδικό «Εωσφόρος», στο οποίο είχε παρουσιάσει, μεταξύ άλλων, ανέκδοτο ποίημα του Διονύσιου Σολωμού. Επίσης, είχε συνεργαστεί, δημοσιεύοντας εργασίες του, με το ιστορικό - φιλολογικό αθηναϊκό περιοδικό «Πανδώρα», καθώς και με την εφημερίδα «Διαολοαποθήκη» στην Κεφαλονιά.
Νεκρολογίες του δημοσίευσαν στα «Παναθήναια» ο Μιλτιάδης Μαλακάσης και ο Μαρίνος Σιγούρος, συνδέοντάς τον με την Επτανησιακή Σχολή και εξαίροντας το καθολικό πνεύμα του, τις ρηξικέλευθες προτάσεις του και την ενασχόλησή του με όλα σχεδόν τα προβλήματα της ελληνικής κοινωνίας. Εκτός όλων των άλλων, είχε ασχοληθεί με τη μετάφραση έργων του Πίνδαρου και της Σαπφούς.
Ο Μικέλης Άβλιχος, στην Κεφαλονιά, συνέθεσε ποίημα, τότε, με τίτλο «Δάκρυα στο θάνατο του Ν. Κονεμένου».
Είναι χαρακτηριστικό το μήνυμα που εξέπεμψε το περιοδικό «Νουμάς», διά χειρός Κωστή Παλαμά, μετά τον θάνατο του Ν. Κονεμένου, το 1907, δημοσιεύοντας πρωτοσέλιδο βαρυσήμαντο άρθρο, με την εικόνα του. Σαν να μη μιλούσε ο Παλαμάς, αλλά ο Κονεμένος από τον τάφο του -κι όχι στους κατηγόρους του κι όσους επιθυμούσαν να μειώσουν ή και να θάψουν το έργο του, αλλά στους λιγοστούς που εκτίμησαν το έργο του και τα κοινωνικά του κηρύγματα:
Αν είστε δέκα σήμερα, θα είστε αύριο είκοσι, μεθαύριο εκατό και μια μέρα θα γίνετε λαός. Να η πλερωμή μας και να η δόξα μας. Εμείς δε ζούμε με το σήμερα και με το αύριο. Ζούμε με την αιωνιότητα... Και τι κι αν περιγελαστήκαμε, τι κι αν βριστήκαμε, τι κι αν πεινάσαμε, και τι κι αν χτικιάσαμε και τι σαν μας πετάξανε σαν τα σκυλιά, και τι κι αν κανένα σημάδι δεν δείχνει το χώμα που μας έθαψε, εκεί που τα κορμιά των τοκογλύφων δέχονται μνημεία, που μόνο για τους Αλέξαντρους ταιριάζουν; Μας μένει εμάς το έργο μας. Αυτό είναι η ζωή μας κι αυτό και το μνήμα μας...
Το 1932 εκδόθηκε στην Κέρκυρα το έργο του Ν. Κονεμένου «Τα ματογυάλια» για την «ηθική» και την «αλήθεια» των κυρίαρχων τάξεων.
«Πνευματώδης, επηρεασμένος από το επτανησιακό ριζοσπαστικό κίνημα, φίλος και συνεργάτης του Ανδρέα Λασκαράτου, υπερασπιστής των ιδεών του Διαφωτισμού και των αδικαίωτων οραμάτων της επανάστασης του '21, εγκυκλοπαιδιστής, υπέρμαχος της γλώσσας του λαού - της δημοτικής, μας κληροδότησε ποιήματα, δοκίμια, μαχητικά άρθρα για τα εθνικά (το μεγαλοϊδεατισμό, τα Βαλκάνια), πολιτικά, κοινωνικά, εκπαιδευτικά και φιλολογικά προβλήματα της εποχής του, καθώς και σατιρικά κείμενα», έγραψε γι' αυτόν ο «Ριζοσπάστης» τον Απρίλιο του 1997, με την ευκαιρία της επανέκδοσης του βιβλίου του «Τα ματογυάλια», το οποίο είχε εκδοθεί πρώτη φορά στην Κέρκυρα το 1936.
Έργα του κυκλοφορούν και σήμερα. Η «Διαθήκη» του, μαζί με κείμενά του για τη γυναίκα και την οικογένεια, κυκλοφόρησε πάλι το 2008.
